پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ فرعون ازجمله کسانی است که سران تصوف به‌شدت به دنبال تطهیر چهره او هستند چراکه برای او جایگاه رفیع و بلندی قائل‌اند. از این‌رو برخی فرعون را استاد خود معرفی کرده و برخی دیگر او را تا جایی بالا بردند که او را از اولیاء الهی دانسته و معتقدند که تنها کسی که راز و سرّ نفس برایش آشکار کشت، فرعون است. [1] ابن عربی در کتاب «فصوص الحکم» فص موسویه، فرعون را جزء مؤمنان به خدا معرفی می‌کند. فرعون پس از دیدن خشک شدن دریا و نجات بنی‌اسرائیل، به طمع نجات خود به خدای تعالی ایمان آورد و گفت: «قَالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِیلَ وَأَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ [یونس / 10] چون هنگام غرق فرعون فرارسید گفت: اینک من ایمان آوردم که حقّا جز آن‌کسی که بنی‌اسرائیل به او ایمان دارند خدایی در عالم نیست و من هم از مسلمانان و اهل تسلیم فرمان او هستم.» بنابراین وی در هنگام قبض روح، طاهر و مطهر بود و عذاب او در این دنیا و منتهی به غرق او در دریاست. [2]

ابن عربی جزء صوفیانی است که معتقد است خداوند روح فرعون را زمانی قبض کرده است که او ایمان آورده بود. بنابراین، فرعون به هنگام غرق از هرگونه پلیدی دنیا پاک بود و کفاره گناهان او غرق شدن در دریا بود. اما مطابق آیات و روایات، توبه و ایمانی که در لحظه وقوع بلا و مرگ از زبان جاری می‌شود، دیگر اثر و فایده‌ای بر آن مترتب نیست و ارزشی ندارد. چراکه ایمانی که به هنگام نزول بلا و گرفتار شدن در چنگال مرگ اظهار می‌شود، درواقع یک نوع ایمان اضطراری است، که هر مُجرم و گنه‌کاری دم از آن می‌زند، بی‌آنکه ارزشی داشته باشد و یا دلیل بر تکامل و حُسن نیّت و صدق گفتار او گردد. [3]

آیات قرآن نیز بر قبول نشدن توبه در چنین مواقعی دلالت دارند. خداوند متعال می‌فرمایند: «ولی است التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یعْمَلُونَ السَّیئَاتِ حَتَّیٰ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ وَلَا الَّذِینَ یمُوتُونَ وَهُمْ کفَّارٌ أُولَٰئِک أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا [نساء / 18] و برای کسانی که پیوسته کارهای زشت مرتکب می‌شوند، تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرا رسد [و در آن لحظه که تمام فرصت‌ها از دست رفته] گوید: اکنون توبه کردم. و نیز برای آنان که در حال کفر از دنیا می‌روند، توبه نیست. اینانند که عذابی دردناک برای آنان آماده کرده‌ایم».

برخی از روایات نیز به عدم قبول توبه فرعون صراحت دارد. علی بن ابراهیم در تفسیر خود به سندش از امام صادق [علیه‌السّلام] روایت کرده که جبرئیل هرگاه بر پیغمبر نازل می‌گشت افسرده و غمگین بود، و پیوسته از روزی که خدای تعالی فرعون را هلاک کرده بود محزون و غمناک بود تا وقتی‌که از جانب خدای سبحان مأمور شد این آیه را نازل کند خوشحال و مسرور بر پیغمبر نازل شد، حضرت بدو فرمود: ای حبیب من جبرئیل تاکنون هر وقت بر من نازل می‌شدی محزون بودی و اکنون خوشحالی؟ عرض کرد: آری‌ای محمد همین که خداوند فرعون را غرق کرد وی گفت: «آمنت انه لا اله الا الذی آمنت به بنوا اسرائیل...» و بدین ترتیب به خدا ایمان آورد، ولی من در آن‌وقت مشت گلی را برداشته و به دهانش افکندم و بدو گفتم: «آلآن و قد عصیت قبل و کنت من المفسدین...» ولی پس از اینکه این کار را کردم و این جمله را بدو گفتم ترسیدم که مبادا رحمت حق او را در آن حال فراگرفته باشد و مرا به‌خاطر این کاری که کردم معذب فرماید، ولی اکنون‌که مأمور شدم این آیه را بر تو نازل کنم و همان سخنی را که گفته بودم به‌صورت آیه‌ای بر تو فرود آورم خاطرم آسوده شد و دانستم که سخن من مورد رضایت پروردگار متعال بوده است. [4]

از هیچ‌کدام از آیات مورد ادعایی بزرگان صوفیه، باایمان بودن و قبول توبه فرعون از سوی خداوند متعال برداشت نمی‌شود. بلکه آیات و روایات زیادی خلاف ادعای صوفیه را ثابت می‌کنند. درنتیجه می‌توان گفت که قبول توبه فرعون و باایمان دانستن او از سوی بزرگان صوفیه توهمی بیش نیست که هدفی هم جز تطهیر و ترویج عقاید فاسد درویشی و صوفیگری ندارد.

پی‌نوشت:
[1]. بهبهانی (کرمانشاهی)، محمدعلی، خیراتیه، نشر انصاریان، قم، 1371 ه‌ق، ج 1، ص 22
[2]. ابن عربی، محمد بن علی، فصوص الحکم (فص موسویه)، مترجم موحد، نشر کارنامه، ص 201
[3]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، نشر دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1374 ش، چاپ اول، ج 8، ص 376
[4]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، نشر فراهانی، تهران، ج ۵، ص ۲۲۳