پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب _ «محمّد بن علی بن محمّد ابوبکر حاتمی طائی اندلسی» معروف به «محی الدين بن عربی» فيلسوف، عارف و متکلم اهل سنّت است که در منطقه مرسيه در اندلس متولد شده و در دمشق استقرار پيدا کرده و در سال 638 هجری وفات یافت. او یکی از عالمانِ کثیر التألیفِ اهل سنت و يكی از پركارترين مؤلفانِ سراسر تاريخ جهان اسلام به‌شمار می‌رود که از این‌رو جایگاه بسیار ویژه‌ای در میان اهل سنت دارد. گرچه تعداد مولفات وی هنوز به‌طور دقیق، مشخص نیست ولی خود او طی اجازه‌ی روايت كتبش به الملك المظفر ايوبی در سال 632ق از 290 نوشته خود نام برده است.[1]
در فهرست‌ دیگری‌ که‌ ابن‌ عربی‌ بنا بر درخواست‌ یکی‌ از یارانش‌ تهیه‌ کرده‌ است‌، از ۲۵۱ اثر خود نام‌ می‌برد.[2] اما کامل‌ترین‌ فهرست از آثار شیخ محی الدین‌ که‌ تاکنون‌ در دست است، عثمان یحیی به‌ شیوه‌ای‌ پژوهش‌گرانه‌، در کتاب‌ «تاریخ‌ و طبقه‌بندی‌ آثار ابن‌ عربی‌» گرد آورده است که در آن‌جا‌ بیش‌ از ۸۰۰ عنوان نوشته را برای ابن‌ عربی‌ ذکر می‌کند.[3]

محی الدین، از آن‌رو که سرآمدِ عرفای اهل سنت است، نقش بسیار پررنگی را در جهت‌دهیِ عرفان و اندیشه‌های عرفانیِ پس از خود ایفاء نموده است؛ تا جایی که تنها بر کتاب فصوص الحکم وی، بیش از صد و بیست شرح و تعلیقه نوشته شده است.[4] از میان کتاب‌های وی دو کتاب از همه مشهورتر است: کتاب الفتوحات المکیة و فصوص الحکم.

محی الدین و تبیین اندیشه مهدویت

محی الدین، بزرگ عارف اهل سنت، یکی از اندیشه‌هایی را که در آثار خود به خوبی پرورانده، اندیشه مهدویت است. رویکرد وی در مهدویت، درست بر خلاف رویکرد مشهور اهل سنت در حوزه مهدویت است.

گرچه اهل سنت اصل مهدویت را پذیرفتند، ولیکن معتقدند که مهدی موعود از نسل امام حسن مجتبی (علیه‌ السلام) است که هنوز متولد نشده و در آخر الزمان متولد خواهد شد. به همین‌خاطر مشهور اهل سنت اعتقاد شیعیان در حوزه مهدویت و تعیین مصداق مهدی موعود در محمد بن الحسن العسکری (علیهماالسلام) را نمی‌پذیرند و حضرت حجة بن الحسن (علیهما السلام) را به عنوان قائم آل محمد و مهدی موعود قبول ندارند؛ چراکه طبق نظر مشهور اهل سنت، اعتقاد بر این است که ایشان، وفات یافته و نمی‌تواند مهدی باشد.[5]
ولیکن درست برخلاف عقیده‌ی مشهور اهل سنت، محی الدین بن عربی دقیقاً به همان عقیده‌ای  که شیعه در حوزه مهدویت و مصداق مهدی موعود قائل است، معتقد گشته و می‌گوید: مهدی موعود از نسل امام حسین بن علی بن ابی‌طالب (علیهما السلام) و فرزند امام حسن عسکری (علیه‌ السلام) است، که هم‌اکنون نیز در قید حیات مادی، ولی محجوب، غائب و پنهان از دیدگان خلق است و خود مدعی است که بارها با ایشان ملاقات کرده که ما در دو مقاله پیشین، دیدگاه او را در این‌باره تبیین و تحلیل کردیم.[6]

محی الدین در میان آثار بسیاری که از خود بر جای گذاشته، این اندیشه خویش در حوزه مهدویت و خاتمیت ولایت را به خوبی طرح و بحث کرده است. چنان‌که وقتی به دو کتاب مشهور محی الدین _ یعنی فصوص الحکم و فتوحات مکیه _ بنگریم می‌بینیم که بارها در چندین جای کتاب فصوص و فتوحات در مهدویت و تبیین مقام ختم الولایة و تعیین مصداق خاتم الاولیاء، سخن به میان آورده و حتی باب‌هایی از فتوحات مانند باب 336 را به مهدویت اختصاص داده است.

آثار محی الدین در حوزه مهدویت

اما شیخ اکبر محی الدین، آثار مستقلی را نیز در تبیین اندیشه خود در حوزه مهدویت نگاشته است. برخی از آثار او در میان آثاری که تا به‌حال از او به جای مانده است به شرح ذیل است:

1. «شق الجیب»[7]

برای این کتاب عناوین دیگری نیز ذکر شده است مانند: «درّ الدرر»، «بدر الدرر»، «كتاب شق الجيب بعلم الغيب بكن و يكون و درّ الدرر»، «درّ الدرر فى معرفة العالم الأكبر»، «شق الجيب و رفع حجاب الريب فى إظهار أسرار الغيب».[8]
علامه حسن زاده آملی در مورد این کتاب می‌گوید: «محی الدین رساله شق‏ الجيب‏ را به‌خصوص درباره حضرت مهدى (عليه‌ السلام) و در بودِ آن جناب و غیبت وی نوشته است.[9]
سبك نگارش رساله شق ‏الجیب، رمزگونه می‏‌باشد؛ چنان‌كه ابن‌‏عربی در آغاز آن آورده است: «این رساله از علومی است كه جز بر صاحبان آن علم، واجب است، پوشیده بماند.»[10] سپس در جای دیگر کتاب می‏‌گوید: «خواستم آن‌چه را كه گاهی آشكار می‌‏كنم و گاهی پنهان، در این كتاب قرار دهم كه مرتبه نخست آن، این است كه این نسخه انسانیت، مقام انبیاست و مرتبت دوم آن، مقام امام مهدی، منسوب به دختر نبی اكرم است.»[11]

2. «عنقاء الـمُغرِب فی ختم الاولیاء و شمس المَغرب»[12]

این کتاب با عناوین دیگری نیز شناخته می‌شود: «سدرة المنتهى و سر الأنبياء»، «نغمات الأفلاك أو السر المكتوم» «الوعاء المختوم‏ على السر المكتوم»، «البحر المحيط الذی لا يسمع لموجه غطيط»؛ «سر المكتوم»، «كتاب الكشف و الكتم فی معرفة الخليفة و الختم».[13].
مرحوم آیة الله سید جلال الدین آشتیانی در مورد عنقاء مغرب یا اسم دیگرش «الوعاء المختوم علی السّر المكتوم» می‌گوید: این کتاب از بهترین آثار عرفانی در تمام دوران عرفان می‏باشد و مؤلف عظیم آن، آن را در شؤون ختم ولایت مطلقه محمدیه مهدی موعود (عجل‌ الله‌ تعالی‌ فرجه‌ الشریف) و نحوه‌ی ظهور آن حضرت تألیف نموده است.[14]

ابن‏ عربی در این كتاب در تبیین و توضیح خصایص و شروط و كمالات خاتم الولایه، به نقل امتیازاتی می‌پردازد كه آن‌ها را جز در شخص قائم آل محمد (صلی‌ الله‌‌ علیه‌ و آله) و امام دوازدهم شیعیان نمی‌‏توان یافت. وی در آخر همان كتاب به تعیین صریح مصداق خاتم الاولیاء پرداخته و می‌‏گوید: «فَاِنّ الإمام المهدی، المنسوب الی بیت النّبی.[15] بدون تردید، امام مهدی، به خاندان نبی اكرم منسوب است.» و چنان‌که در مقاله‌ی «اعتراف دو عارف بزرگ اهل سنت به حیات امام زمان شیعیان» به‌طور مستند بیان کردیم مقصود وی از «امام مهدی» حضرت حجت محمد بن الحسن العسکری (علیهما السلام) است.

3. قصیدة فی المهدی

این نسخه خطی که عثمان یحیی آن را فهرست کرده است قصیده‌ای است طولانی که در آن به حیات حضرت مهدی (علیه‌ السلام) و شخصیت حضرت و فتنه‌های عصر ظهور و غیبت پرداخته است.[16]

صلوات خاصه محی الدین بر امام زمان(علیه‌السلام)

محی الدین بن عربی رساله‌ای مختصر به نام «مناقب» دارد که با نام «رسالة فی الصلاة علی النبی و الائمة الاثنی عشر» و یا «صلوات محی الدین» نیز شناخته می‌شود. وی در این رساله مختصر، به بیان مقام شامخ چهاره معصوم و فرستادن درود و صلوات بر ایشان پرداخته است، که اگر کسی محی الدین و مذهب او را نشناسد، بی‌شک حکم می‌‌کند که گوینده‌ی این سخنان ناب، قطعاً شیعه دوازده امامی است، و از آن‌رو که رساله مناقب، حاوی عبارات بلند عرفانی است، چندین شرح تا کنون بر این رساله نوشته شده است که از جمله می‌توان به شرح مناقب عالم شیعی سید محمد صالح موسوی خلخالی (متوفای 1306ق) اشاره کرد.

محی الدین در مناقب اهل بیت (علیهم‌السلام) می‌گوید: «اللّهمّ انّى اشهدك انّ هؤلاء اهل بيت الرّسالة و مختلف الملائكة و مهبط الوحي و خزّان العلم و منتهى الحكمة و معادن الرّحمة و اصول الكرم و قادة الامم‏ و عناصر الأبرار و دعائم الأخيار و أبواب الإيمان و اصفياء الرّحمن و سلالة خيرة النّبيّين و خلاصة عترة صفوة المرسلين صلوات اللّه و سلامه عليه و عليهم اجمعين‏». این عبارات مناقب، بی‌شک، یادآور عبارات بلند زیارت جامعه کبیره است.

محی الدین در انتهای رساله، در منقبت و صلوات بر حضرت حجت (علیه‌السلام) چنین می‌گوید: «...و علی سرّ السّرائر العلیة و خفی الارواح القدسیة معراج العقول موصل الاصول قطب رحی الوجود مرکز دائرة الشهود کمال النّشاة و منشأ الکمال جمال الجمیع و مجمع الجمال الوجود المعلوم و العلم الموجود المائل نحوه الثابت فی الابود المحاذی للمرآت المصطفویة المتحقق بالاسرار المرتضویة و المترشح بانوار الالهیة و المربی بالاسرار الربوبیة فیاض الحقایق الوجودیة قسّام الدّقایق الشّهودیة الاسم الاعظم الالهی الحاوی للنشآت الغیر المتناهی غوّاص یم الرّحمانیة مسلک الآیاء الرحیمیة طور تجلی الالوهیة نار شجرة النّاسوتیة ناموس اللّه الاکبر غایة البشر اب الوقت مولی الزّمان الذی هو للخلق امان ناظم مناظم السّر و العلن ابی القاسم م‌ح‌م‌د بن الحسن صلوات اللّه وسلامه علیهم اجمعین.[17] [ستايش و سپاس پاينده از حقائق مجردة و حاملين عرش بر آن حقيقت مضمر و نور مستتر الهى باد] كه حقيقت اسرار والا است و باطن ارواح قدسيه، ادراك كنه ذاتش معراج عقول بشريه است و او خود رساننده فروع بر اصول نظريه، محور آسياب وجود و مركز دايره شهود، كمال عالم طبيعت و منشأ هرگونه كمال و نهايت جمال همه عوالم و مجمع هر نوع جمال، وجود معلوم و علم موجود است كه مائل است‏ به جانب او، آن‏‌كس كه ثابت است در دهر، و حقيقت ذات شريفش روبروی آئینه مصطفى و متحقق به اسرار مرتضوى و تراونده به انوار الهی و تربيت‏ شده با اسرار ربوبيت، افاضه‌کننده و بخشايش‌گر حقايق وجودی، قسمت‌کننده‌ی دقايق شهودی، و اسم اعظم الهى و داراى عوالم غير متناهى، غواص درياى رحمانيه و ناظم نعمات رحيميه، طور تجلى الوهی و آتش درخت ناسوتی، ناموس اكبر الهى و نهايت امكان بشريت، صاحب وقت و مولاى زمان، ناظم عالم امكان، مايه آسايش و امان، ابوالقاسم م‌ح‌م‌د بن حسن عليه و على آبائه الصلاة و السلام.»

عبارات بلند محی الدین را در وصف و منقبت حضرت مهدی (علیه‌السلام) دیدیم و تصریح او به این‌که مهدی مولی الزمان، همان م‌ح‌م‌د فرزند امام حسن عسکری (علیهما السلام) است را مشاهده نمودیم و اگر نتوانیم محی الدین را شیعه خالص دوازده امامی بدانیم، او قطعا یک سنّی دوازده امامی خواهد بود.

محی الدین به واسطه پذیرش اصل ولایت _ که نزد اکثر عرفاء امری پذیرفته شده است _ و نیز پذیرش این اصل که در هیچ عصری، زمین و زمان از وجود انسان کامل و خلیفة الله و ولیّ الله الاعظم خالی نخواهد بود، به وجود مبارک حضرت بقیة الله الاعظم معتقد شده و همانند آن‌چه که شیعه درباره حضرتش قائل است، او نیز قائل گشته و از همین‌رو در جای جای آثار خویش از مقام شامخ خاتم الاولیاء صاحب العصر و الزمان (علیه‌السللام) سخن به میان آورده است و حتی کتب مستقلی را در این جهت تالیف نموده است.

پی‌نوشت:

[1]. محی الدین محمد ابن‌ عربی‌، صورة اجازة من‌ الشیخ‌ الاکبر، الاندلس‌، ص۲۲۱-۱۲۸.
[2]. ابن‌ عربی‌، فهرست‌ مؤلفات‌، به‌ کوشش‌ ابوالعلاء عفیفی‌، کلیة الاداب‌، دانشگاه‌ اسکندریه‌، ۱۹۵۴م‌، شم ۸، ص ۱۹۳-۲۰۷.
[3]. هزار و يك نكته‏، حسن علامه حسن زاده آملى‏، تهران، مركز نشر فرهنگى رجاء، چاپ پنجم‏، 1365ش، نکته 590، ص336.
[4]. عثمان یحیی، برای فصوص الحکم، حدود 122 شرح و تعلیقه را احصاء کرده است.
[5]. دولة الموحدین، عَلی محمد محمد الصَّلاَّبی، عمان، دار البیارق للنشر، ص39،متن کتاب ؛ /و همو، أسمى المطالب فی سیرة أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب رضی الله عنه، الإمارات، الشارقة، مكتبة الصحابة، 1425ق_2004 م، ج2، ص988_992،  متن کتاب؛/ و شمس الدین ذهبی، سیر اعلام النبلاء، چاپ چهارم: بیروت، مؤسسه الرساله، 1406ق ج 13، ص 119؛/ و همو، العبر فی خبر من غبر، بیروت، دارالکتب العلمیة ج1، ص373؛/ و ابن قیم جوزیه، المنار المنیف فی الصّحیح و الضعیف، حلب، مکتب المطبوعات الاسلامیه، 1390ق، ص152؛/ و ابن حجر هیثمی مکی، الصواعق المحرقه، بیروت، مؤسسه الرساله، 1417ق. ج2، ص601؛/ و ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ دوم: قم، منشورات رضی، 1363ش ج4، ص176؛/ و محسن العباد، عقیدة اهل السنة و الاثر فی المهدی المنتظر، ص58؛/ و همو، «الرد علی من کذب بالاحادیث الصحیحة الواردة فی المهدی»، مجله الجامعه الاسلامیه، سال اول، شماره سوم، 1388ق ، ص65.
[6]. «اعتراف دو عارف بزرگ اهل سنت به حیات امام زمان شیعیان»؛ و «ملاقات‌های محی الدین بن عربی با امام زمانِ شیعیان».
[7]. این کتاب با این عنوان «کتاب‌ شق‌ الجیب‌ فی‌ اسرار حروف‌ علم‌ الغیب‌»، در مجموعة الرسائل‌ الالهیة، در قاهره‌، به سال ۱۳۲۵ق‌ چاپ شده است. همچنین این کتاب، در کتاب «الشجرة النعمانية بشرح صدر الدين القونوى‏» با تحقیق عاصم ابراهيم الكيالى الحسينى الشاذلى الدرقاوى‏، در انتشارات دارالکتب العلمیه بیروت به سال 1425 از ص61 به بعد آمده است.
[8]. مؤلفات ابن عربى تاريخُها و تصنيفُها، عثمان يحيى و احمد محمد الطيب‏، مصر، الهيئة المصرية العامة للكتاب‏، چاپ اول، 2001م،‏ ص394.
[9]. هزار و یک نکته، پیشین، نکته631، ص388، و نکته 797، ص634.
[10]. محی‏ الدین بن‏ عربی، حجاب هستی (چهار رساله)، رساله شق ‏الجیب، مترجم: گل بابا سعیدی، تهران، ص127.
[11]. همان، ص161.
[12]. این کتاب با عنوان «عنقاء مُغرب‌ فی‌ معرفة ختم‌ الاولیاء و شمس‌ المغرب»‌، در قاهره‌، در سالهای ۱۳۳۲، ۱۳۵۳، ۱۳۷۳ق‌، و نیز۱۹۷۰م‌، به چاپ رسیده است.
[13]. مؤلفات ابن عربى تاريخُها و تصنيفُها، پیشین، ص419.
[14]. ر.ک: به مقدمه استاد سید جلال الدین آشتیانی بر "تفسیر فاتحه الكتاب" از مولفی ناشناخته، تهران، انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران، 1402ق-1360ش.
[15]. عنقاء مغرب فى ختم الاولياء و شمس المغرب‏، محيى الدين بن عربى‏، محقق و مصحح: عاصم ابراهيم الكيالى الحسينى الشاذلى الدرقاوى‏، بیروت، دار الكتب العلمية، 1426ق‏، ص93.
[16]. مؤلفات ابن عربى تاريخُها و تصنيفُها، پیشین، ص515.
[17]. شرح مناقب محيى الدين عربى‏، صالح موسوى خلخالى‏، ‏تهران‏، كتابخانه خورشيد، چاپ اول، 1322ش‏، ص335-336.

نویسنده: مصطفی عباسی هرازی