امام علی چند سال حکومت کرد؟

حکومت امام علی(ع) دوران حکومت علی بن ابی‌طالب(ع) به‌عنوان چهارمین خلیفه مسلمانان است که حدود پنج سال، از سال ۳۵ تا سال ۴۰ قمری به طول انجامید. امام(ع) پس از کشته شدن عثمان بن عفان، به خلافت برگزیده شد و بیعت با او به خواست و اصرار مردم در مسجد رخ داد.

از نظر شیعیان به حکومت رسیدن امام علی(ع) در سال ۳۵ق، اجرای دیرهنگام سخن پیامبر(ص) در غدیر خم بود که علی(ع) را به عنوان جانشین و امام امت اسلامی معرفی کرده بود.

به حکومت رسیدن امام علی(ع) مخالفت برخی را برانگیخت که باعث بروز جنگ‌های صِفّین، جَمَل و نهروان علیه حکومتش شد. امام در امر حکومت‌داری همواره برقراری عدالت، تقسیم صحیح و به تساوی بیت‌المال، اجرای کامل احکام دین و برخورد انسانی با تمامی مردم را مدنظر داشت و عمل به آن‌ها را به کارگزاران خویش توصیه می‌نمود.

قتل عثمان
امام علی(ع) پس از کشته‌شدن عثمان بن عفان در سال ۳۵ق به خلافت رسید. عثمان در قراردادن بنی‌امیه بر مسئولیت‌ها به نحوی عمل کرده بود که برخی از آن با عنوان «اُموی ساختن حکومت» یاد می‌کنند. نارضایتی از عملکرد عثمان، به‌جهت عوامل مختلف، در گذر زمان شکل گرفت و به حدی رسید که قدرتی برای جلوگیری از آن وجود نداشت. گروهی از اهالی مصر، بصره، کوفه و مدینه خانه عثمان را محاصره کرده تعدادی از آنها به خانه عثمان حمله برده و او را کشتند. پس از قتل عثمان، توجه مردم به علی(ع) برای خلافت جلب شد و خواستار پذیرش حکومت توسط آن حضرت شدند.

از نظر شیعیان به خلافت رسیدن امام علی(ع) در سال ۳۵ق اجرای دیرهنگام قراری بود که طبق آن پیامبر(ص) در چند موقعیت و به‌خصوص در واقعه غدیر، علی بن ابی‌طالب را به‌عنوان جانشین خود و امام امت اسلامی برگزیده بود.

امام علی چند سال حکومت کرد؟ بیعت مردم

مشارکت مردم در حکومت امام علی، با بیعت از سوی آنان بدون‌ هیچ اجباری انجام شد.

او در پاسخ به تقاضای مکرر مردم می‌گفت: «مرا رها کنید و این امر را از دیگری بخواهید.»

طبق برخی از نقل‌های تاریخی، حضرت علی مردم را به‌سوی طلحه و زبیر راهنمایی می‌کرد و از آن دو می‌خواست خود امر حکومت را بپذیرند. عبدالحسین زرین‌کوب معتقد است، علی(ع) با جدیت می‌خواست خلافت را نپذیرد، قصد او از این سخنان جلب توجه دیگران نبود.

مردم طلحه و زبیر را در قتل عثمان متهم می‌دانستند و از آنها می‌خواستند در فکر حکومت نباشند. از همین روی، آن دو پس از مشورت با یکدیگر، در جمع مردم گفتند: ما با هم مشورت کردیم و به خلافت علی راضی هستیم. با او بیعت کنید. رسول جعفریان معتقد است، آنها به بیعت با امام راضی شدند تا از این طریق در حکومت جدید جایی برای خود دست و پا کنند.

سرانجام بیعت با علی(ع) در مسجد با حضور مردم و با شرط عمل به کتاب خدا و سنّت پیامبر انجام شد. اینکه چرا امام علی(ع) در ابتدا خلافت را قبول نمی‌کرد، در خطبه ۹۲ نهج البلاغه آمده است، علی(ع) جامعه موجود را فاسدتر از آن می‌دانست که بتواند آن را رهبری کرده و معیارها و منویات خود را در آن به اجرا در آورد.مکارم شیرازی در تشریح شرایط در آغاز خلافت رسمی امام علی(ع) می‌گوید: در زمان امارت خلفا دستورات اسلام تغيير داده شده و به همين دليل اصلاحات انقلابى امام علی با مخالفت‌هايى روبه‌رو مى‌شد و از همین روست که امام مى‌فرمايد: دل‌ها بر اين امر استوار و عقل‌ها ثابت نمى‌ماند، چهره افقِ حقيقت را ابرهاى تيره فساد گرفته و راه مستقيم حق ناشناس مانده است.

همه انصار جز چند نفر با علی(ع) بیعت کردند. مخالفان عبارت بودند از: حسان بن ثابت، کعب بن مالک، مسلمة بن مخلَّد، محمد بن مَسلمه و چند نفر دیگر که از عثمانیه به‌شمار می‌آمدند. از مخالفان غیر انصاری، می‌توان به عبدالله بن عمر، زید بن ثابت، و اسامة بن زید اشاره کرد که همه از نزدیکان عثمان بودند.

جنگ‌های دوران حکومت امام(ع)
تقریبا همه دوره حکومت امام علی در جنگ گذشت. علی بن ابی‌طالب هیچگاه برای جنگ پیشقدم نبود و تنها در صورتی که از جنگ گریزی نبود، می‌جنگید و پیش از هر جنگی، نخست افراد را به صلح فرا می‌خواند. مخالفان خلافت امام علی(ع) یا از همان ابتدا بیعت نکردند و یا بعدا بیعت خویش را شکستند. در میان این مخالفان، برخی با جدیت مخالفت خویش را پیگیری کرده و سبب بروز اختلاف در امت اسلامی و جنگ‌های خونینی بین مسلمانان شدند؛ اما برخی دیگر که به قاعدین مشهور شدند، جانب حق را رها کردند و از بیعت سر باز زدند؛ ولی با امام علی(ع) مخالفت مستقیم و جدال نکردند.

جنگ جمل (ناکثین)
جنگ جمل نخستین جنگ امام علی(ع) بود که میان وی و ناکثین (بیعت‌شکنان) در جمادی الاخر سال ۳۶ قمری رخ داد. طلحه و زبیر پس از خلافت امام علی(ع)، از او خواستند که حکومت بصره و کوفه را به آنان دهد، اما او پیشنهاد آنان را نپذیرفت. این دو به سبب ناراحتی در مکه به عایشه پیوستند. به گفته زرین‌کوب، عایشه که تا آن زمان به سبب ماجرای افک از علی(ع) ناراحت بود، از خلیفه‌شدن امام علی(ع) ناراحت شد و به همین دلیل مردم را بر ضدش شورانید. افراد دیگری هم که از حکومت امام علی، رضایت نداشتند به عایشه پیوستند و به بهانه خون‌خواهی عثمان، قیام کردند. علی بن ابی‌طالب که در مدینه یاران اندکی داشت، برای مقابله با مخالفان، از مدینه خارج شد. پس از چند روز نبرد، عایشه و یارانش شکست خوردند و تعدادی از آنان، از جمله طلحه کشته شدند. همچنین به دستور امام علی، عایشه با همراهی چهل زن از زنانِ والامقام بصره، محترمانه به مدینه بازگردانده شد.

جنگ صفین (قاسطین) جنگ صفین بین امام علی(ع) و قاسطین (معاویه و سپاهش) در صفر سال ۳۷ قمری در شام و در نزدیکی فرات در محلی به نام صفین رخ داد امام علی(ع) به معاویه نامه نوشت و از وی بیعت خواست. اما او از بیعت‌کردن خودداری و قصاص قاتلان عثمان را مطالبه کرد. امام پس از نامه‌نگاری و فرستادن نماینده‌ای نزد معاویه، لشکر خویش را به‌سوی شام به حرکت درآورد. هر دو لشکر در نزدیکی صفین جای گرفتند. امام علی(ع) می‌کوشید تا جایی که ممکن است کار به جنگ نکشد. لذا باز هم نامه‌نگاری‌هایی صورت گرفت؛ ولی نتیجه‌ای نداشت و سرانجام جنگ در سال ۳۶ قمری آغاز شد.

هنگامی که نزدیک بود سپاه علی پیروز شود، معاویه به پیشنهاد عمرو بن عاص دستور داد قرآن بر سر نیزه کنند و سپاه علی(ع) را به حکمیت قرآن فرا خوانند. این حیله نتیجه داد و گروهی از سپاه امام، او را از ادامه جنگ بازداشتند. امام(ع) به ناچار حکمیت را پذیرفت. سرانجام عمرو بن عاص از طرف شامیان و ابوموسی اشعری نماینده کوفیان مذاکره کردند. عمرو، ابوموسی را فریب داد و حکمیت را به نفع معاویه به پایان برد.

جنگ نهروان (مارقین)
ماجرای حکمیت در جنگ صفین، به اعتراض و مخالفت عملی برخی از یاران امام علی(ع) انجامید و آنان علی(ع) را به خاطر پذیرش حکمیت ملامت کردند. این در حالی بود که امام علی از ابتدا مخالف حکمیت بود و خودشان او را به تحکیم وادار کرده بودند. در هر حال، آنها امام را کافر شمرده، لعن کردند.

این دسته که خوارج یا مارقین نامیده شدند سرانجام دست به کشتن مردم گشودند. عبدالله بن خباب را که پدرش صحابی رسول خدا بود کشتند و شکم زن حامله او را پاره کردند. بدین طریق، امام ناچار به جنگ با آنان شد. وی قبل از جنگ عبدالله بن عباس را به گفتگوی با آنان فرستاد ولی سودی نبخشید. علی(ع) با آنان گفتگو کرد و برخی از آنها را متقاعد، و از خوارج جدا کرد. بسیاری از خوارج نیز بر عقیده خویش باقی مانده، با علی جنگیدند. از خوارج، نه تن باقی ماند و از یاران علی هفت یا نه تن کشته شدند.

پی نوشت: 

1.  بختیاری، «ساختار سیاسی حکومت عثمان»، ص۶۵.
2.  غریب، خلافة عثمان بن عفان، ۱۹۹۷م، ص۱۰۳.
3.  ابن‌اثیر، اُسْدُ الغابه، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۴۹۰.
4.  ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۲۶-۴۲۸.
5.  اِبن‌قُتَیْبه دینَوری، الامامة و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۵-۶۶؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۲۷؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۷۹؛ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۳۴.
6.  هالم، تشیع، ۱۳۸۹، ص۲۷-۲۸.
7.  زین، الامام علی بن ابی‌طالب و تجربة الحکم، ۱۹۹۴م، ص۱۲۳.
8.  نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۹۲، ص۱۳۶؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۳۴؛ ابن‌شهرآشوب، المناقب، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۱۱۰؛ مِسْکوَیْه، تجارب الامم، ۱۳۷۹ش، ج۱، ‌ص۴۵۸.
9.  ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۳۴-۴۳۵.
10.  زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۵.
11.  الامامة و السیاسه، اِبن‌قُتَیْبه دینَوری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۵.
12.  ابن‌حبان، الثقات، ۱۳۹۳ق، ج۲، ص۲۶۹.
13.  جعفریان، تاریخ و سیره سیاسی امام مؤمنان علی بن ابی‌طالب، ۱۳۸۸، ص۲۳.
14.  یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج ۲، ص۱۷۹؛ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج ۲، ص۴۳۵-۴۳۶.
15.  نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۹۲، ص۱۳۶.
16.  مکارم شیرازی، نهج البلاغه با ترجمه فارسى روان، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۱۹۷.
17.  طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۲۸-۴۳۱.
18.  زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۹.
19.  زین، الامام علی بن ابی‌طالب و تجربة الحکم، ۱۹۹۴م، ص۱۴۳.
20.  نگاه کنید به:‌ خادملو، «قاعدین دلایل، انگیزه‌ها و نتایج عملکرد آنان در زمان خلافت علی(ع)»، ص۱۹.
21.  طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۵۳۴.
22.  طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۲۹.
23.  زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۶.
24.  زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۶.
25.  زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۶.
26.  زرین‌کوب، بامداد اسلام، ۱۳۷۶ش، ص۱۰۶-۱۰۷.
27.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۰۵.
28.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۰۸.
29.  خلیفه، تاریخ خلیفه بن خیاط، ۱۴۱۵ق، ص۱۱۶.
30.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۱۱.
31.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۱۳.
32.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۱۳-۱۱۸.
33.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۰.
34.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۰-۱۲۱.
35.  اسکافی، المعیار و الموازنه، ۱۴۰۲ق، ص۱۶۲.
36.  نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۴۹۰.
37.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۴.
38.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۲۹.
39.  شهرستانی، الملل و النحل، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۳۳-۱۳۵.
40.  شهرستانی، الملل و النحل، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۳۵.
41.  شهرستانی، الملل و النحل، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۳۵.
42.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۲.
43.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۳.
44.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۳-۱۳۴.
45.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۴.
46.  شهیدی، علی از زبان علی، ۱۳۸۰ش، ص۱۳۴.