پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب _ زندگی بشری یک زندگی اجتماعی است که رفتارهای متقابل در آن بسیار اهمیت دارد. اگر فرض شود انسان‌ها به تنهایی و با این رویکرد که بدون کمک گرفتن و استعانت از دیگران می توانند زندگی کرده و در آن جامعه به پیشرفت‌ها و تعالی برسند، می‌بینیم که فضایی غیر پویا، مرده و بدون تحرک بر آن جامعه سایه خواهد انداخت و پس از مدتی از هم خواهد پاشید. آیا یک شخص می تواند همه‌ی نیازهای خود را تأمین کند؟ آیا می تواند فراتر از خور و خواب بی‌اندیشد؟ به فرض که از پس نیازهای مادی برآید؛ آیا قادر به برطرف کردن نیازهای معنوی خویش هست؟ آیا به تنهایی قادر طی طریق در مسیر تکامل هست؟ نحوه‌ی زندگی بشر نشان داده که انسان نمی‌تواند بدون تکیه کردن و کمک گرفتن از سایرین حتی نیازهای ضروری خود را هم تأمین کند و بنابر این باید با دیگران تعامل داشته باشد.

با پی بردن به ضرورت همفکری و همکاری در زندگی بشری، مباحث دیگری نیز در آن مطرح می شود که به نوبه‌ی خود لازمه و شرط ادامه‌ی این تعاملات هستند که یکی از آن شروط، خوش‌گمان بودن و حسن‌ ظن داشتن به یکدیگر است. اسلام عزیز هم به این مهم توجه ویژه‌ای داشته و در منابع دینی این امر را به وضوح می‌توان دید. قرآن کریم با لطافتی خاص حسن‌ظن را در میان مؤمنین ترویج می کند و ایشان را نهی می‌کند که همچون افراد منافق، بدگمانی، تهمت و افک را نسبت به سایرین روا دارند.

لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْرًا وَ قالُوا هذا إِفْکٌ مُبينٌ [1] چرا هنگامی که اين (تهمت) را شنيديد، مردان و زنان با ايمان نسبت به خود (و کسیکه همچون خود آنها بود) گمان خير نبردند و نگفتند اين دروغی بزرگ و آشکار است؟!

قرآن با اشاره به دسیسه‌ی منافقان و نیت ایشان برای برهم زدن امنیت اخلاقی در جامعه، از مومنین می‌خواهد که در مقابل این گونه اقدامات در برابر ایشان موضع گرفته و سخنان آنها را (در صورت نبودن شاهد) تکذیب کنند.

روایات نیز در رابطه با حسن ظن، همگان را ترغیب به آن کرده و در مورد سوءظن به ریشه‌ها، آثار و پیامدها آن پرداخته است. امير المؤمنين علی علیه السلام می فرمایند: حُسنُ الظَّنِّ مِنْ اْفضَلِ السَّجايا و اَجْزَلِ العطايا»[2]حسن ظن از بهترين صفات انسانی و پر بارترين مواهب الهی است.

دید خوب نسبت به دیگران باعث می‌شود بهترین برداشت‌ها از رفتار ایشان شود و برعکس، سوءظن نسبت به سایرین باعث می‌گردد تا همه‌ی اعمال ایشان به گونه‌ای مشاهده شود که به شک و ظن برده شود. نقل است که؛ هیزم شکنی صبح از خواب بیدار شد و دید تبرش ناپدید شده … شک کرد که همسایه اش آن را دزدیده باشد برای همین تمام روز او را زیر نظر گرفت. متوجه شد همسایه اش در دزدی مهارت دارد مثل یک دزد راه می رود مثل دزدی که می خواهد چیزی را پنهان کند پچ پچ میکند. آن قدر از شکش مطمئن شد که تصمیم گرفت به خانه برگردد لباسش را عوض کند و نزد قاضی برود. اما همین که وارد خانه شد تبرش را پیدا کرد.زنش آن را جابه جا کرده بود. مرد از خانه بیرون رفت و دوباره همسایه را زیر نظر گرفت و دریافت که او مثل یک آدم شریف راه می رود حرف می زند و رفتار می کند.

بهترین حسن‌ ظن را باید نسبت به خداوند متعال داشت؛ امام رضا علیه السلام می‌فرمایند: به خدا خوش گمان باش. زیرا خدای متعال می فرماید: من نزد گمان عبد مومنم هستم. اگر گمانش خوب است خوبی بیند و اگر بد است بدی بیند.[3]

پی نوشت:

1- سوره نور آیه 12
2- غررالحكم ، ج3 ، ح 4834
3- اصول کافی، ج3، ص116