افریقای غربی از نقطه نظر پستی و بلندی و چهره طبیعی متنوع است . ارتفاعات مهمی جز کوههای فوتاجالون گینه ، ارتفاعات نیجریه و کامرون در این ناحیه دیده نمی شود . بخش شمالی افریقا غربی تحت تاثیر صحرای کبیر افریقا از آب و هوای گرم و خشک برخوردار بوده ولی در سواحل توام با وطوبت است .[391]دشتهای ساحلی اکثر مناطق افریقای غربی از جنگلهای استوایی پوشانیده شده است و بدلیل عبور خط استوا و قرار گرفتن اقیانوس اطلس در غرب آن ، آن و هوای این نقاط گرم و مرطوب استوایی می باشد . درخت موز و کائوچو در نقاط استوایی بوفور دیده می شود . با دور شدن ازمنطقه ساحلی از انبوه درختها کاسته شده تا جائی که دشتی علفزار در پیش روی ما قرار داده ، این منطقه را ساوان(21)می گویند که چشمه ها و برکه هایی در آن یافت می شود . درختان چتری ساوان که اقاقیا نام دارند محل استراحت شیرها و سایر جانوران وحشی این منطقه است . آب و هوای آن گرم و خشک می باشد . کمبود آب ، غنی نبودن خاک و عدم اطمینان از وقوع بارندگی آن اجازه نمی دهد . کشاورزان در ساوان از رونق برخوردار باشد و صرفا ارزن ، ذرت و بادام زمینی در آن بدست می آید . گاهی خشکسالی های وسیع ، این منطقه را در معرض قحطی و گرسنگی قرار می دهد و موجب تلفات انسانی و دامی می شود .
غرب افریقا از مناطق مهم این قاره به شمار می رود و بستر دولتها و تمدنهای کهن می باشد . به موجب اسنادی که به زبان عربی نوشته شده و دولت غانا(22)در قرون سوم و چهارم میلادی دولتی متمرکز به شمار می رفته و یکی از قدیمی ترین دول غرب افریقا بوده است . این دولت در بخش علیای رودهای نیجر و سنگال تشکیل گردید و مرکز آن کومبی ساله بود . اقتصاد آن بر کشاورزی و دامداری تکیه داشت و علاوه بر آن به استخراج طلا ، نمک و تهیه فرزات می پرداختند . در کتب عربی و آثار سیاحان مسلمان وضع این دولت توصیف شده است . در نیمه دوم قرن یازدهم قبایل بربر صنهاجی وابسته به المرابطون پایتخت غنا را به تصرف خود درآؤردند . در اواخر قرن دهم دولت مالی بوجود آمد که با انحطاط دولت غانا استقلال پیدا کرد . در زمان پادشاهی « سوندیاتا » دوره نیرومندی دولت مالی آغاز شد . مرکز این حکومت در حدود گینه فعلی بود ولی مرکز تجارتی آن شهر سانکارائی در مالی کنونی بود . در زمان جانشینان وی قلمرو مالی از سواحل اقیانوس اطلس[392]تا شهر گائو در نیجر کشیده شد . جنگ های داخلی و منازعه با همسایگان ، دولت مالی را ضعیف نمود . در اواخر قرن پانزده و اوایل قرن شانزده ، سونگائی ها قسمت شرق مالی را تصرف نمودند و با حمله سپاهیان مراکش در سال 1591م دولت مالی منقرض شد . دولت سونگائی در قرون وسطی در سودان غربی تشکیل شد . قدرت این دولت اسلامی در عهد پادشاهی محمد توره ( 1528 - 1493 ) باوج رسید و در قرون 15 و 16 میلادی دولت مزبور مهمترین دولت سودان غربی به شمار می رفت و اقلام عمده درآمدهای آن را تجار طلا ، نمک ، عاج و پارچه تشکیل می داد . در شهر تیمبوکتو و تانگوره و جنه مراکز علمی و دانشگاهی با محتوای اسلامی ایجاد شده بود که در تدریس علوم ، پیشرفته بود . مسجد جامع تیمبوکتو از کهن ترین بناهای مذهبی افریقا غربی به شمار می رود . مسجد جامع سونگو که در قرن چهاردهم میلادی تاسیس شده از جمله آثار معماری اسلامی این بخش از افریقاست . در سال 1951م قوای مراکش ، این دولت را شکست داده و شهرهای تیمبوکتو و دره رود نیجر را به آتش کشیدند . (23)
مانیکس (24)و کولی(25)تحقیقاتی انجام داده اند که بر اساس آن مردم مناطق ساحلی غرب افریقا دارای فرهنگ و تمدنی پیشرفته بوده و جوامع آنها دارای تجربیات کشاورزی و قوانین اجتماعی قابل تحسین بوده اند . (26)بزیل دیویسن(27)مورخ و محقق انگلیسی به گسترش اسلام در تار و پود حیات اجتماعی - سیاسی و اقتصادی افریقای غربی اعتراف نموده و می گوید :
« اسلام به عنوان مذهب بزرگ حکومت مترقی پدیدار می گردد . »
و اضافه می کند :
« از بطن این گرایش ( روی آوردن به اسلام ) شالوده متکب های استوار تعالیم[393]اسلامی در تمبوکتو ، نیانی ، جن و مکانهای دیگر به پیدایی می آید . مکتب هایی که از آن پس به مدت 300 سال رونق دارند و پژوهشگران مسلمان را از کشورهای بسیار و با گرایش های فکری بسیار به سوی خویش می خوانند . »
و اعتراف می کند که :
« ... از دیدگاه تاریخی ، تاثیر اسلام در افریقای باختری ، جدا از جنبه معنویش باید به سبب اهمیت بسیار در دو زمینه مورد ملاحظه قرار گیرد : در فن های بازرگانی و درفن های کومت شهر ، دولت ها و امپراطوری هایی که نیرومند و مهم می گردند ... اسلام می تواند مدعی به ارمغان آوردن بسیاری چیزها برای افریقای غربی باشد . یک نقشه بازرگانی مربوط به دوره ( 1600 - 1300 ) ناحیه های بسیاری از قاره غربی ، شمال یا جنوب بیابان را می نمایاند که مستقیم یا غیر مستقیم با نظام بازرگانی جهانی پیوند داشتند ، ایننظام بدست کسانی پی ریزی شد که وحدت اساسی اسلام را ... به رسمیت می شناختند . (28)»
مردم آفریقای غربی ، اغلب سیاه پوستند که در گروههای قومی گوناگونی جای دارند ، گروهی هم با دیگر قومها درآمیخته و نژاد مختلطی را بوجود آورده اند . نابترین نژاد سیاه در جنگلهای گینه به سر می برند .
از نظر ربان ، متاسفانه بدلیل نفوذ استعمار زبان رسمی اغلب این کشورها ، زبان بیگانه است به عنوان نمونه در بنین ، توگو ، ساحل عاج ، سنگال ، کامرون ، کنگو ، گینه ، لیبریا ، مالی و ولتای علیا زبان رسمی فرانسه است . در غنا ، سیرالئون و گامبیا ، انگلیسی زبان رسمی به شمار می رود و در گینه بیسائو زبان پرتقالی ولی در گینه اسپانیولی رواج دارد . وسعت مجموع 21 واحد سیاسی افریقای غربی به حدود 6200000 کیلومتر مربع بالغ می گردد که 20% مساحت قاره افریقا را شامل می شود . با وجود آنکه افریقای غربی منطقه سرسبزی است و منابع و ذخائر فراوانی دارد ولی اغلب کشورهای آن کم جمعیت هستند و در این واحدها حدود 190 میلیون نفر سکونت دارند که در میان آنها کشور نیجریه[394]یک استثناست زیرا بیش از نیمی از سکنه افریقای غربی را به خود اختصاص داده و بیش از صد میلیون نفر سکنه دارد که از این لحاظ پرجمعیت ترین کشور آفریقائی و دهمین کشور پر سکنه جهان به حساب می آید .
پروستع ترین کشور افریقای غربی ، مالی است که 1240000 کیلومتر مربع وسعت دارد . ، کم جمعیت ترین و کم وسعتترین کشور افریقای غربی سائوتومه و پرنسیب می باشد .
اسلام دین اکثریت کشورهای مالی ، سنگال ، کامرون ، ساحل عاج ، گینه ، بورکینافاسو ، سیرالئون ، بنین ، موریتانی ، توگو ، جمهوری عربی صحرا ، گامیبا و گینه بیسائو می باشد و در بقیه کشورها پیروان مسیحیت و آنی میسم(29)در اکثریتند . در کنگو و لیبریا ، مردم مذهب ابتدائی آنی میسم دارند .
علاوه بر محصولات کشاورزی ، جنگل ها و فرآورده های چوبی سهم مهمی از درآمد این کشورها را تشکیل می دهد . ذخائر معدنی افریقای غربی بسیار غنی است ، منگنز در غنا و کبالت در کنگو بدست می آید . کشورهای این بخش از افریقا بزرگترین تولید کنندگان اورانیون و رادیوم هستند . 60% طلا و الماس از این قسمت افریقا بدست می آید . تنها در کشور نیجر نفت ( هشتمین صادر کننده دنیا ) بدست می آید .
در غرب افریقا اتحادیه های اقتصادی و بازرگانی هم قابل مشاهده است از آن جمله می توان « اتحادیه گمرکی کشورهای غرب افریقا » (30)( اودئائو ) را نام برد که در سال 1966م تاسیس شده و اعضای آن عبارتند از بنین ، ساحل عاج ، مالی ، موریتانی ، نیجر بورکینافاسو و سنگال .
همچنین جامعه اقتصادی کشورهای غرب افریقا ( اکوواس ) که در سال 1975م در لاگوس - مرکز نیجریه - تشکیل شد و هدف آن همکاری اقتصادی و ایجاد اتحادیه گمرکی بین کشورهای عضو است . اتحادیه پولی افریقای باختری(31)[395]برای یگانه سازی ارز میان این کشورها گشایش یافت . (32)
پاورقي:-----------------------------------------------------------------
21 - Savan
22 - کشور غنا نام خود را از این دولت گرفته است .
23 - افریقا باید متحد شود - قوام نکرومه ، ترجمه دکتر محمد توکل صفحات 31 ، 32 و 33 .
24 - Manix
25 - Cowley
26 - تاریخ اسلام در افریقای جنوبی - مهندس حسن بشیر .
27 - Basil davidson
28 - تاریخ افریقا ، دیودسن ترجمه ریاحی و مولوی صفحات 248 تا 251 .
29 - Animisme
30 - Udeao
31 - Umoa
32 - گیتاشناسی کشورها ، صفحات 433 و 434 .