پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ سوم رمضان سالروز درگذشت شیخ مفید متکلم و فقیه عالی‌قدر شیعه در قرن‌های چهارم و پنجم قمری است؛ کسی‌که با تدوین علم اصول فقه، روشی جدید در اجتهاد فقهی ارائه داد که راه میانه‌ای بود در برابر دو روش عقل‌گرایی افراطی و اکتفا کردن به روایات، بدون توجه به عقل. شیخ صدوق، ابن جنید اسکافی و ابن قولویه، مشهورترین استادان شیخ مفید بودند. شیخ طوسی، سید مرتضی، سید رضی و نَجاشی از شاگردان مبرز او بودند. المقنعه در علم فقه، اوائل المقالات در دانش کلام و الاِرشاد در شرح حال‌ امامان شیعه معروف‌ترین آثار شیخ مفید است.

در سال 1372 شمسی، مطابق با 1413 قمری در هزارمین سالگرد شیخ مفید، همایش هزاره شیخ مفید در دانشگاه قم برگزار شد. رهبر معظم انقلاب پیامی که به‌ کنگره‌ جهانی‌ هزاره‌ شیخ‌ مفید (رحمةالله‌علیه) فرستادند، پیام علمی مفصلی بود که در 45 صفحه‌ و به‌ سه‌ زبان‌ فارسی‌، عربی‌، انگلیسی‌ منتشر شده‌ و در اختیار شخصیت‌های‌ علمی‌ و میهمانان‌ داخلی‌ و خارجی‌ شرکت‌ کننده‌ قرار گرفت‌.

در این پیام وزین و علمی، هم درباره سه بعد از ابعاد شخصیت شیخ مفید پرداخته شده و هم یک دوره درباره حوزه‌های علمی شیعه (حوزه کوفه، حوزه قم، حوزه ری و حوزه بغداد) مطالب قابل استفاده‌ای مطرح شده است.
رهبر انقلاب در این پیام که به مناسبت سالگرد شیخ مفید بود، فرموده است: «هزار سال پیش از این، در یکی از روزهای پر حادثه بغداد، میدان «اشنان»، بر مردمی که به خاطر واقعه‌ای غم‌انگیز در آن انبوه شده بودند، تنگ آمد و هزاران چشم بر مردی که مرگش حادثه‌ای بزرگ بود، گریست و ده‌ها هزار نفر بر جنازه انسان والایی نماز گزاردند که پنجاه سال، چون مشعلی تابناک، بخش گسترده‌ای از جهان اسلام را با دانش و معرفت خود، روشن ساخت و در کرانه دجله بغداد، دجله دیگری از علم و معرفت به راه انداخته بود. تندباد حوادث تلخ و خونین در پایتخت عباسی و طوفان تعصب‌ها و بددلی‌ها نتوانسته بود چراغ علم و عملی را خاموش سازد که به شجره زیتونه علوم قرآن و معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) متصل گشته و با مصباح خِرَد بشری تلألؤ یافته بود و خار و خاشاک کج‌فهمی‌ها و بدسگالی‌ها نتوانسته بود در برابر آن شطّ خروشانی سد گردد که فقه و کلام و عقل و نقل را در بستر پر فیضش به سرزمین‌های حاصل‌خیز رسانیده بود.

آن روز که پیکر مفید را انبوه خلایق تشییع کردند و به امامت سید شریف، علی مرتضی بر او نماز گزاردند، دل‌هایی پر از کینه و تهی از کیاست و حکمت، این را پایان کار آن بزرگ مرد شمرده و ساده‌اندیشان، مرگ او را جشن گرفتند؛ اما چشم و دل هر فرزانه‌ای می‌توانست به وضوح دریابد که مرگ آن سالار فرزانگان نمی‌تواند پایان کار کسی باشد و فَیَضان پنجاه ساله او، چشمه ساری از دانش و فرهنگ و اخلاق و حکمت، در فضای اندیشه بشری جاری ساخته و اراده الهی و سنت تاریخ، زایندگی و فزایندگی آن را در عبور جاودانه‌اش از لابلای نسل‌ها و دوره‌ها و قرن‌ها، تا رسیدن به دریای منتهای رشد نهایی بشر، تضمین کرده است.

آن روز بدن نحیف مفید در خانه‌اش در درب الریاح بغداد به زمین سپرده شد تا روزی به جوار بارگاه حضرت ابی‌جعفر جواد (علیه‌السلام) منتقل شود و در آن دارالسّلام رحمت الهی بیارامد، اما شخصیت سترگ او که پنهان کردنی و از یاد رفتنی نبود، پیوسته در برابر چشم زمان باقی ماند و هرگز از یاد نرفت و در روند شکوفایی فقه و کلام و مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام) نقش برجسته خود را ایفاء کرد.

امروز پس از گذشت... ده قرن و رشد ده قرنی علم و فرهنگ نتوانسته است از سرافرازی او بکاهد و او را از نظرها بیندازد. نسل علمی امروز با بزرگداشت مفید و نشر آثار مکتوب او، در حقیقت وظیفه سپاس خود را نسبت به مردی انجام می‌دهد که خود و افکارش همواره در ضمن جریان غنی و پربار فقه و کلام مدرسه اهل بیت (علیهم‌السلام)، حضور داشته و به مثابه سنگ زاویه و قاعده اصلی، در بنای رفیع فقاهت و تکلم شیعی، چنان‌که در این هزار سال شناخته شده است، منشأ اثر بوده است. حضور مفید در محشر آراء و افکار زنده علمی و کلامی، به نشر کتب یا ذکر آراء او نیست - اگر چه نشر کتب و ذکر آراء او، مقتضای شکر منت او بر همه متکلمان و فقهای پس از اوست - بلکه این حضور درخشان، به تداوم روند و خط سیری است در فقه و کلام که او گشاینده و مؤسس آن بوده است.»[1]

سپس تأکید می‌کنند تلاش علمی ممتاز و درخشان شاگرد برجسته شیخ مفید، یعنی سید مرتضی علم الهدی و اوج قله رفیع همین سلسله در عهد شیخ الطائفه شیخ طوسی، در واقع ادامه جریانی است که سرچشمه و مؤسس آن محمّد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید) بوده است؛ برای تبیین این نکته نقش مؤثر و تعیین کننده شیخ مفید را در سه بعد تبیین می‌کنند:
۱. در تثبیت هویت مستقل مکتب اهل بیت (علیهم‌السّلام)
۲. در بنیانگذاری شکل و قالب علمی صحیح برای فقه شیعه‌
۳. در آفرینش شیوه‌ی جمع منطقی میان عقل و نقل در فقه و کلام ...

مطالعه این پیام که در بزرگداشت شیخ مفید نگاشته شده، جهت درک کلام اسلامی در قرون سوم تا پنجم و ویژگی‌های مدارس کلامی شیعه و شناخت شخصیت والای شیخ مفید، بسیار قابل استفاده است.

پی‌نوشت:
[1]. سایت دفتر نشر آثار حضرت آیةالله العظمی خامنه‌ای، «پیام به کنگره‌ی جهانی هزاره‌ی شیخ مفید»، ۲۸ فروردین ۱۳۷۲.