پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب- بحث فنا که در منابع اسلامی به آن اشاره شده است، در میان صوفیه با انحرافی جدی مطرح می‌شود. اصل فنا آن است که انسان سعی داشته باشد تا با خلوص نیت و رفتار از بند تعلقات غیر الهی خلاص شده و در آنچه که خدا برای بنده در نظر گرفته است، خود را رها نماید. اما صوفیه برخلاف این نظر، به جای اینکه در خدا فانی شوند، ابتدا در مرشد و سپس توسط مرشد در قطب و در ادامه باید در خداوند فانی شوند، که این چیزی جز شریک دانستن غیر خدا در عبادت نیست. بنابراین در تعریف فنای صوفی گفته شده: «فنای صوفی در مرشد و قطب در ضمن سیر و سلوک حاصل می‌شود. به این صورت که مرشد، مرید را به مراقبه بر اعمال و توجه کامل در حین ذکر گفتن دستور می‌دهد تا بکوشد که همه قوای فکری خود را در همان ذکر یا در مرشد، جمع و متمرکز نماید؛ به گونه‌ای که جز او نبیند و احساس نکند تا به جایی برسد که مرشد را مانند ملکی محافظ، با خود پندارد و بلکه او را در همه خلق و همه اشیاء، حاضر و ناظر ببیند. در نتیجه به مقام فنای در مرشد برسد و وقتی این تمرین برای مرید حاصل شد و روح مرید به مرشد اتصال یافت، همین تمرین را باید با مراقبت بیشتر تحت راهنمایی مرشد، نسبت به قطب سلسله به جا بیاورد تا به مقام فنای در قطب برسد و بعد از فنای در قطب به مقام فنای فی الله نائل شود.»[عارف و صوفی چه می گویند؟، ص 142] یکی از اشکالات این عقیده آن است که مرشد یا قطب برچه اساسی و با چه مشروعیتی خود را در عبادت مرید داخل کرده و عبادتی که باید برای خداوند خالص باشد، با توجه کردن مرید به مرشد یا قطب به شرک آلوده می‌شود؟ مگر نه آن است که باید انجام عبادت خالصانه برای خدا باشد؟ اگر چنین است، پس فانی در مرشد و قطب شدن چه معنی دارد؟

پی‌نوشت:
تهرانی میرزا جوادآقا، عارف و صوفی چه می گویند؟، آفاق، تهران، 1395، ص 142