دوران مهتدی عباسی (255ـ 256 هـ):
محمد بن واثق ملقب به «المهتدی بالله‏»، پس از معتز بر تخت نشست. هنگامی كه او به حكومت رسيد، فساد و تباهی، اركان دولت عباسی را فرا گرفته بود و امنيت داخلی و يكپارچگی آن دستخوش ضعف و سستی شده بود. كارگزاران و سرداران سپاه به سبب سرگرم شدن به لذت‌ های دنيوی و ارتكاب منكرات، در امور دولت اهمال می‏كردند.([1055]) تاريخ، مهتدی را خليفه ‏ای پرهيزگار معرفی كرده است. ابن ثير می‏گويد:
«كان المهتدي بالله‏ من أحسن الخلفاء مذهبا وأجملهم طريقة و أظهرهم ودعا و اكثرهم عبادة...»([1056])
ذهبی از او به «الخليفهًْ الصالح» ياد كرده است.([1057]) گويا مهتدی نيز سخت تحت تأثير اهل حديث و امام ايشان يعنی احمد بن حنبل بوده است.
«... رحم الله‏ أحمد بن حنبل، والله‏ لو جاز لي أن أتبرأ من أبي، لتبرّأت منه»([1058])
گويا منظور او، معتزلی بودن پدرش واثق و اينكه او قائل به خلق قرآن بوده است. مسعودی، مهتدی را به عمر بن عبدالعزيز تشبيه كرده و می‏گويد:
«وكان ودعا، كاد أن يكون في بني العباس مثل عمر بن عبدالعزيز في بني أميّة، هديا و فضلاً و قصدا و دينا...»([1059])
از او نقل است كه گفت:
«...إنّی أستحيي أن يكون بني أميّة مثله([1060]) ولا يكون في بني العباس»([1061])
در زمان مهتدی نيز علويان و طالبيان در فشار بودند؛ چرا كه در عمل كار در دست او نبود و در ثانی اساساً خلافت او به درازا نكشيد و كوتاه بود.
يعقوبی خلافت مهتدی را از يكسال هم كمتر می‏داند:
«... و كانت خلافته سنة إلاّ أحد عشر يوما»([1062])
ابو الفرج الاصفهانی به كسانی از طالبيان و علويان كه در زمان مهتدی كشته يا به زندان افكنده شدند اشاره كرده است. از كسانی همچون: «علی بن زيد بن الحسين» از فرزندان امام حسين علیه السلام؛ «محمد بن قاسم» از فرزندان عباس علیه السلام؛ «جعفر بن اسحاق بن موسی به جعفر علیه السلام» و غيره.([1063])
او درباره‏ی «ابراهيم بن موسی» كه از فرزندان امام حسن علیه السلام بود، می‏گويد:
«... حبسه محمد بن أحمد بن عيسی بن المنصور، عامل المهتدي علی المدينة، فمات في حبسه و دفن في البقيع»([1064])
در هر صورت كار مهتدی نيز به درازا نكشيد و راهی گور خويش شد. تركان او را نيز مانند ديگر خلفای پيش از او كشتند و از سر راهشان برداشتند.
يعقوبی می‏گويد:
«... و تنكّر المهتدی للأتراك و عزم علی تقديم الأبناء، فلمّا علموا بذلك، استوحشوا منه...»([1065])
پاورقي ها: ------------------------------------------------------------------------------------
[1055]) تاريخ خلافت عباسی؛ خضری؛ ص103.
[1056]) الكامل في التاريخ؛ ج6، ص223.
[1057]) تاريخ الإسلام؛ ج19، ص326.
[1058]) همان؛ ص327.
[1059]) التنبيه و الإشراف؛ ص334.
[1060]) يعنی مثل عمر بن عبدالعزيز.
[1061]) الفخري فی الأداب السلطانية و الدول الإسلامية؛ محمدبن علی‌بن طباطبا ابن الطقطقی / م 709هـ؛ ص246.
[1062]) تاريخ اليعقوبي؛ ج2، 506.
[1063]) مقاتل الطالبيين؛ صص 528 ـ 533.
[1064]) همان؛ ص532.
[1065]) تاريخ اليعقوبي، ج2، ص506.