قتل محمد بن عبدالملك زيّات (233هـ):
متوكل در نخستين سال خلافتش محمد بن عبدالملك زيّات را كه در زمان مأمون شخصيتی درباری و در زمان معتصم و واثق وزير دربار بود، كشت.
محمد زيات در خانواده‏ای متموّل پرورش يافت و از دوران كودكی با آداب و رسوم كشورداری آشنا شده بود و به همين سبب معتصم وی را به وزارت برگزيده بود. او مردی خودخواه، ستمگر، بدرفتار و سنگدل بود. واثق، از زمان ولايتعهدی، به اين دليل كه ابن زيات معتصم را از دادن مالی به او بازداشته بود، كينه‏ ی او را به دل گرفته و منتظر فرصتی مناسب برای انتقام‏ جويی از وی بود؛ پس هنگامی كه به خلافت رسيد، خواست تا محمد را بكشد؛ امّا چون جانشين شايسته ‏ای برای او نيافت، از اين كار صرف‏نظر كرد و همچنان وزارت را به او سپرد. با وجود اين، محمد بن عبدالملك از توطئه‏ ها و دسيسه‏ های خود دست برنداشت و در دوره ‏ی خلافت واثق، همواره متوكل را تحقير و در تعيين جانشين برای واثق، از محمد فرزند او، جانب داری میكرد. از اين‏ رو متوكل در آغاز خلافتش به ايتاخ ترك فرمان داد تا او را در بند و اموالش را مصادره كند؛ سپس او را با شكنجه و عذاب سخت به قتل رساند.([995])
قتل ابن زيات را شايد بتوان آغاز و شروع محنت معتزله دانست؛ زيرا او مشربی معتزلی داشت و هرچند كه با ابن ابی دواد دشمن بود([996])؛ ولی در هر صورت آغازی بود برای تفرقه بين معتزله و ضعف و سستی آنان. مسعودی به دشمنی ميان ابن ابی دواد و ابن زيات اشاره كرده و میگويد:
«... وقد كان أبو عبدالله‏ أحمد بن أبي دواد فُلج بعد موت عوده ابن الزيات...»([997])
پاورقي ها: ------------------------------------------------------------------------------------
[995]) تاريخ خلافت عباسی؛ خضری، صص 91ـ 92؛ نيز نك: تاريخ الطبری؛ ج9، ص156 و مروج الذهب؛ المسعودي؛ ج4، ص6 و الكامل في التاريخ؛ ابن الأثير؛ ج6، ص96.
[996]) أحمد بن حنبل، السيرة والمذهب؛ سعدي أبو جيب؛ ص215 پاورقی.
[997]) مروج الذهب؛ ج4، ص14.