با این که اعتقاد به قداست فوق العاده صحابه که از پاره اى جهات شبیه به عصمت است، نه در قرآن مجید آمده و نه در سنّت، بلکه از کتاب و سنّت و تاریخ، ضدّ آن استفاده مى شود، و حتّى گفته مى شود در قرن اوّل چنین اعتقادى وجود نداشته، باید دید چرا و به چه دلیل این مسأله در قرون بعد مطرح شده است.
به نظر مى رسد گزینش این اعتقاد، چند دلیل داشته است:
1ـ خوشبینانه ترین فرض همان است که در بعضى از بحث هاى گذشته آمد که عدّه اى چنین مى پنداشتند که اگر قداست کامل صحابه از دست آنها گرفته شود، حلقه اتّصال میان آنها و پیامبر(صلى الله علیه وآله) بریده خواهد شد، زیرا کتاب الله و سنّت پیامبر(صلى الله علیه وآله) توسّط آنها به ما رسیده است.
ولى پاسخ این سخن روشن است، زیرا هیچ کس همه صحابه را
ـ خداى نکرده ـ نادرست و دروغگو نمى داند، چرا که در میان آنها افراد ثقه و مورد اعتماد فراوان بودند و همانها مى توانند حلقه اتّصال ما با پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله) باشند، همان گونه که ما درباره یاران اهل بیت(علیهم السلام) مى گوییم.
جالب این که در قرون بعد نیز همین مشکل وجود دارد، زیرا امروز ما با چندین واسطه خود را به عصر رسول خدا(صلى الله علیه وآله)مى رسانیم، ولى هیچ کس نمى گوید همه این واسطه ها ثقه و صادق القول هستند و همگى داراى قداستند و اگر غیر از این باشد، دین ما از بین مى رود.
بلکه همه مى گویند باید روایات را از افراد ثقه و عادل اخذ نمود، کتب رجال نیز براى همین مقصود یعنى شناخت ثقات از غیر ثقات نگاشته شده است، حال چه مانعى دارد درباره صحابه همان گونه عمل کنیم که در رابطه با دیگران عمل مى کنیم؟!
2ـ این تصوّر که «جرح» یعنى ایراد نقص بر بعضى از صحابه، مقام شامخ پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله)را پایین مى آورد، پس به این دلیل جایز نیست.
باید از کسانى که به این دلیل تمسّک مى جویند پرسید: آیا قرآن سخت ترین حملات را به منافقانى که اطراف پیامبر را گرفته بودند نکرده است؟ آیا وجود منافقان در لابه لاى یاران صادق و خالص آن حضرت، از مقام والاى آن بزرگوار کاسته است؟ ابداً!
خلاصه همیشه و در هر زمان، حتّى در عصر همه پیامبران بزرگ، خوب و بد بوده و به مقام شامخ آنها لطمه نمى زده است.
3ـ اگر مسأله جرح و نقد اعمال صحابه پیش آید، به موقعیّت خلفاى نخستین لطمه مى زند، بنابراین براى حفظ آنها باید روى مسأله قداست صحابه تأکید کرد، تا کسى نتواند مثلا کارهایى که در زمان عثمان در مورد بیت المال و غیر آن انجام گرفت و امثال آن را زیر سؤال ببرد و بر خلیفه ایراد بگیرد که چرا چنین کرد و چنان کرد!
حتّى معاویه و کارهاى او مانند مخالفت با پیشواى مسلمین (على(علیه السلام)) و به راه انداختن جنگ هاى خونین و کشتار مسلمانان، را مى توان به این وسیله توجیه کرد، و او را از دسترس نقد نقّادان دور نگه داشت.
البتّه مفهوم این سخن آن است که این قداست را سیاستمداران قرون نخستین پایه ریزى کردند، همان گونه که تفسیر آیه «أولوا الأمر» به حاکمان هر زمان ـ به مفهوم وسیع کلمه ـ که حتّى شامل حکّام ظالم بنى عبّاس و بنى امیّه مى شود، نیز زاییده برنامه ریزى سیاسى حکّام بود، و تصوّر نمى کنم نتیجه این سخن باب طبع طرفداران قداست تمام صحابه باشد.
4ـ گروهى دیگر عقیده دارند، اعتقاد به قداست صحابه به خاطر دستورى است که در بعضى از آیات قرآن و احادیث نبوى(صلى الله علیه وآله) وارد شده است.
البتّه این ظاهراً بهترین توجیه است، ولى هنگامى که این دلیل را مورد نقد و بررسى قرار مى دهیم روشن مى شود که در آیات و روایات مزبور چیزى که آنها مى خواهند مطلقاً یافت نمى شود.
مهمترین آیه اى که بدان تمسّک جسته اند آیه زیر است:
«(وَالسَّابِقُونَ الاَْوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالاَْنصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَان رَّضِىَ اللهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّات تَجْرِى تَحْتَهَا الاَْنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ); پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار و آنها که به نیکى از آنان پیروى کردند، خداوند از آنان خشنود است و آنها (نیز) از خدا خشنودند، و باغ هایى از بهشت براى آنان فراهم ساخته که نهرها از زیر درختانش جارى است، جاودانه در آن مى مانند، و این پیروزى بزرگى است».(1)
بسیارى از مفسّران اهل سنّت در ذیل این آیه حدیثى (از بعضى از صحابه، از پیامبر) نقل کرده اند که مضمونش چنین است: «جمیع أصحاب رسول الله فى الجنّة محسنهم و مسیئهم» و در آن به آیه فوق استناد شده است.(2)
جالب این که آیه فوق مى گوید، تابعین در صورتى اهل نجاتند که در نیکى ها از صحابه پیروى کنند (نه در بدى ها) و مفهومش این مى شود که بهشت براى صحابه تضمین شده است، آیا مفهوم این سخن، آزاد بودن آنها در گناهان است؟!
آیا پیامبرى که براى هدایت و اصلاح مردم آمده، ممکن است یاران خود را استثنا کند و گناه آنها را نادیده بگیرد، در حالى که قرآن درباره زنان پیامبر(صلى الله علیه وآله) که از نزدیکترین صحابه بودند مى گوید: اگر گناه کنید مجازات شما دو چندان است.(3)
نکته قابل توجّه این که هرگونه ابهامى در این آیه باشد، آیه 29 سوره فتح آن را برطرف مى کند، زیرا صفات یاران راستین پیامبر(صلى الله علیه وآله)را چنین شرح مى دهد:
«(أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلا مِّنَ اللهِ وَرِضْوَاناً سِیمَاهُمْ فِى وُجُوهِهِمْ مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ); آنها در برابر کفّار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند، آنها را پیوسته در حال سجود و رکوع مى بینى، در حالى که همواره فضل خدا و رضاى او را مى طلبند، آثار سجده در صورتشان نمایان است».
آیا کسانى که آتش جنگ جمل و صفّین را برافروختند و بر ضدّ امام وقت شوریدند و ده ها هزار نفر از مسلمانان را به کشتن دادند، مصداق این صفات هفت گانه بودند؟ آیا در میان خود مهربان بودند؟
آیا شدّت عمل آنها در برابر کفّار بود یا در برابر مسلمین؟!
خداوند در ذیل همین آیه، جمله اى بیان فرموده که مقصد و مقصود را روشن تر مى سازد، مى فرماید: «(وَعَدَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَّغْفِرَةً وَأَجْراً عَظِیماً); خداوند به کسانى از آنها (یاران پیامبر) که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند وعده آمرزش و پاداش عظیمى داده است».(4)
بنابراین وعده مغفرت و اجر عظیم فقط براى کسانى است که داراى ایمان و عمل صالح باشند و لا غیر. آیا کسانى که کشتار مسلمین را در جنگ جمل و مانند آن به راه انداختند یا بیت المال را در عهد عثمان حیف و میل کردند، داراى عمل صالح بودند؟
جالب این که خداوند پیغمبران بزرگ خود را به خاطر یک ترک أولى مورد مؤاخذه قرار داد; آدم را به سبب یک ترک أولى از بهشت بیرون فرستاد.
یونس را به دلیل ترک أولى مدّتى در شکم ماهى، در ظلمات ثلاث زندانى کرد.
نوح را به علّت شفاعت براى فرزند گنهکارش مورد مؤاخذه قرار داد; آیا باور کردنى است که صحابه پیامبر اسلام را از این قانون مستثنا کند.
* * *
1. سوره توبه، آیه 100.
2. تفسیر کبیر فخر رازى و تفسیر المنار، ذیل آیه فوق.
3. سوره احزاب، آیه 30 .
4. سوره فتح، آیه 29 .