با در نظر گرفتن اصل بالا، مجموع مباحث اسلامى را در پنج موضوع مى توان خلاصه کرد:
1. شناسایى خدا
2. شناسایى مبلغین خدا (پیامبران و جانشینان آنها)
3. شناسایى دستورات و قوانین آنها و عمل به آن
4. به کار بستن اصول فضایل اخلاقى و ترک صفات ناپسند
5. عقیده به روز رستاخیز و جزاى اعمال
بنابراین دین و مذهب مجموعه اى از «علم و عمل» مى باشد.
دین حقیقى همان اسلام است; (إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللهِ الْاِسْلاَمُ)(1) «اسلام» و «ایمان» دو کلمه مترادفند یعنى هر دو اشاره به یک حقیقت است و اساس آن را سه اصل تشکیل مى دهد: توحید، نبوّت، معاد; روى این زمینه اگر کسى یکى از این اصول سه گانه را انکار نماید نه مسلمان است و نه مؤمن، و اگر به یگانگى خدا ونبوّت پیامبر(صلى الله علیه وآله) و روز رستاخیز ایمان داشت مسلمان حقیقى است «مَنْ آمَنَ بِاللهِ وَرَسُولِهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ»(2) چنین کسى مشمول تمام «حقوق اسلامى» خواهد بود و جان و مال و حیثیت او محترم است.
گاهى نیز «اسلام» و «ایمان» بر یک معناى دقیقتر و محدودتر اطلاق مى گردد و آن عبارت است از اصول سه گانه بالا به اضافه یک اصل دیگر یعنى «عمل» به اصول دستورات اسلام و آن پنج موضوع است: نماز، روزه، زکات، حج، جهاد و اینکه مى گویند: ایمان عبارت است از «اعتقاد به قلب، اقرار به زبان، عمل به ارکان» ناظر به این معنا مى باشد، «من آمن بالله ورسوله وعمل صالحاً».(3)
بنابراین هرجاى قرآن مجید تنها به ذکر ایمان به خدا و پیامبر(صلى الله علیه وآله) و روز جزا اکتفا شده باشد ناظر به معناى اوّل است، و هر مورد «عمل صالح» به آن اضافه شده ناظر به معناى دوم مى باشد.(4)
ما، در این تقسیم از آیه زیر الهام گرفته ایم: «(قَالَتِ الْاَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَّمْ تُؤْمِنُوا وَلَکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا یَدْخُلِ الْاِیمَانُ فِى قُلُوبِکُمْ); اعراب بادیه نشین گفتند ایمان آورده ایم، بگو شما ایمان نیاورده اید، ولى بگویید اسلام آورده ایم، هنوز ایمان وارد قلوب شما نشده است».(5) سپس در جمله بعد اضافه مى فرمایند: «(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یَرْتَابُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِى سَبِیلِ اللهِ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادِقُونَ); مؤمنان (واقعى) تنها کسانى هستند که به خدا و پیامبرش ایمان آورده اند سپس شک و تردیدى به خود راه نداده، و با اموال و جانهاى خود در راه خدا جهاد کرده اند، آنها راستگویانند».(6)
یعنى ایمان تنها گفتار نیست، گفتار است و یقین و عمل!
این چهار اصل، یعنى توحید و نبوّت و معاد و عمل به ارکان دین، اصول اسلام و ایمان (به معناى خاص خود) در نزد عموم مسلمانان مى باشد.
* * *
1 . سوره آل عمران، آیه 19.
2 . البتّه این جمله عین آیه قرآن مجید نیست ولى مضمون آن از آیات استفاده مى شود.
3 . این عبارت نیز مانند عبارت بالا مضمون آیات شریفه قرآن است نه عین آیه.
4 . گاهى «اسلام» بر معناى دیگرى نیز اطلاق مى گردد و آن عبارت است از تسلیم در برابر قوانین و مقررات و حقایق اسلام که معمولا نشانه آن همان گفتن شهادتین (گواهى به یگانگى خدا و گواهى به نبوّت پیامبر(صلى الله علیه وآله)) است، افرادى که به این ترتیب اظهار اسلام کنند مشمول یک سلسله احکام اسلامى که مربوط به وضع اجتماعى مسلمانان است خواهند بود ولى اگر در باطن معتقد نباشند هیچ گونه نتیجه اى در آخرت از این اظهار ایمان خود نخواهد گرفت و در واقع جزء منافقان محسوب مى شوند اما «ایمان» در برابر اسلام به این معنا، عبارت از همان عقیده باطنى به حقّانیّت اسلام است نه تنها اظهار اسلام صورى; ممکن است آیه شریفه «قالَتِ الاَعرابُ آمَنّا ...» نیز اشاره به همین معنا می باشد.
5 . سوره حجرات، آیه 14.
6 . سوره حجرات، آیه 15.