شمال افریقا همچون شبه جزیره ای در جنوب مدیترانه و شمال صحرای کبیر افریقا قرار داشته و اقیانوس اطلس مرز غربی آن می باشد . بخش عظیمی از آن را صحرای افریقا دربر گرفته و غیر از کوههای اطلس - واقع در شمال غربی آن - ارتفاعات مهمی ندارد . از غرب به شرق آن دو رشته کوه کشیده شده که ارتفاع آنها از توبکال در مراکز با 4165 متر با جبال شعامبی که از 1554 متر تجاوز نمی کند سیر نزودلی دارد .
تحت تاثیر دریای مدیترانه در منطقه ای به طول 5000 کیلومتر از مرز مصر تا جبل الطارق کشاورزی رونق خوبی دارد . آب و هوای شمال افریقا در سواحل مشرف به مدیترانه در تابستان گرم و خشک و در زمستان سرد و توام با باران نسبتا زیاد است . تابستان این مناطق طولانی بوده و به سوی نواحی جنوبی آب و هوای گرم و خشک صحرایی به آن حاکم می گردد . مهمترین شریان حیاتی این ناحیه رودخانه نیل است که 1200 کیلومتر آن در کشور مصر جریان داشته و با دلتای بزرگی به دریای مدیترانه می ریزد .[339]افریقای شمالی ، مهد تمدنهای قدیمی است و تاریخی ده هزار ساله دارد . تمدن مصری کهن ترین تمدن این ناحیه است که در تاریخ افریقا سهمی ویژه دارد . (1)بربرها سکنه اصلی شمال افریقا بوده اند که در ادوار باستانی و در قرون قبل از میلاد در منطقه ای وسیع که از یک سو به غرب مصر و از سوی دیگر به سواحل اقیانوس اطلس منتهی می شد می زیسته اند و مراکز بازرگانی و جوامع شکوفائی داشته اند . این مردمان در هزاره دوم ق . م بخش مهمی از همه صحنه افریقای شمالی را فرا گرفته و با بنیاد صحرایی و فرهنگ بومی تمدنی را تاسیس نمودند و بر سرزمین ساحلی مدیترانه یی شاداب و تپه های داخلی اش تسلط یافتند . (2)با فتح شمال افریقا بدست مسلمین بربرها بتدریج اسلام را پذیرفتند و اکثرا با رها نمودن زبان بومی به زبان عربی تکلم می نمودند . طوارق یکی از مهمترین طوایف بربرند که در صحرای مرکز و سواحل نیجر وسطی زندگی می کنند . نژاد مشترک بربرها بین خودشان ایماز یقن (3)( مردمان آزاد ) نام دارد که در طول 4 قرن و در دو موج پیاپی ، مسلمانان بدانها رسیدند و در فرهنگ و زبان آنان تحولاتی عمده بوجود آوردند . (4)
عقبه ابن نافع در قرن اول هجری شمال افریقا را فتح نمود و شهر قیروان را به عنوان مرکز حکمرانی مسلمین بنا نهاد . این شهر در شمال شرقی تونس قرار دارد و با مساجد زیاد از شهرهای مذهبی مسلمین به شمال می رود بعدا در زمان موسی ابن نصیر شمال افریقا مرکز فتوحات مسلمین در اروپای جنوبی و اسپانیا قلمداد گردید و از طریق شمال غربی این منطقه به سال 92 ه ق ( 711 م ) طارق ابن زیاد ، سردار مسلمان در جبل از الطارق پیاده شده و اندلس را به تصرف خود درآورد در سال 713 م عبد العزیز ابن موسی با سپاهیان جنگاور به پرتقال شتافت و در سال 714م تا فرانسه پیش رفته و سپاهیانش اسبهای خود را از آب رودخانه رن سیراب[340]نمودند .
دولت قدرتمند فاطمی جایگزین حکمران عباسی در مصر گشته و خلفای فاطمی دو قرن بر مصر و شمال افریقا فرمان راندند . این سلسله از آغاز تا نیمه حکومت المستنصر بالله ( 297 تا 450 هجری قمری ) دوران عظمت و اقتدار سلطه اسلامی در مصر و افریقای نفوذ یافته ، حتی کشور تونس تا سال 438 ه . ق کاملا شیعی بود . بربرها نیز تحت انقیاد این دولت قرار گرفتند .
در قرن یازدهم میلادی ( نیمه های آن ) نهضتی بنام المرابطون یا آل مروارید از جانب قبایل صنهاجی در صحرا و شمال افریقا پدید آمد . قوم مزبور قبیله ای از بربر بودند و در شمال افریقا می زیستند این سلسله در اواخر قرن یازدهم میلادی تمامی بلاد غرب و جنوب و جنوب شرقی اسپانیا را فتح نمود . بزرگترین پادشاه آن « یوسف ابن تاشفین » نام داشت که شهر مراکش را بنا نهاد و بربلوک اسپانی غلبه یافت این نهضت با قیام مغز بن بادیس صنهاجی و بیرون آمدن تونس از سلطه فاطمیان آغاز شد و این دوره وضع تونس و شمال افریقا اسف بار بود و درگیریهای خونینی بین شیعیان و اهل تسنن بوقوع پیوست . (5)بعد از االمرابطون ، الموحدون روی کار آمدند ( از سال 1148م ) این سلسله توانستند مراکش ، الجزایر ، و تونس را برای اولین بار متحد کنند و مغرب ( افریقای شمالی ) دگر بار شکوفا شد . ممالیک که در اصل برده بودند و فاطمیون در قرن دهم آنان را به سوی مصر جلب نمودند . از سال 1250 م با کشتن توران شاه ، آخرین پادشاه ایوبی سلسله ممالیک را در مصر پایه گذاشتند . اینان بر علیه صلیبیان و نیز مغولان جنگهایی را ترتیب دادند و 250 سال بر مصر حکومت کردند .
سلطان سلیم اولین پادشاه عثمانی در سال 1517م به حکومت این سلسله پایان داد .
مسیحیان که در اروپای جنوبی دوباره نیرو گرفته بودند آغاز به دست اندازی[341]به افریقای شمالی کردند و از سال 1415 که بندر شمالی مراکش یعنی « سئوتا » را تسخیر کردند برای نخستین بار فتوحات در سراسر مدیترانه وارونه شد . در این زمان ترکهای عثمانی بر ممالک افریقای شمالی هجوم برده و تا سال 1587 م تمامی نقاط آن را تحت قلمرو خود در آوردند . (6)دولت عثمانی که از دور و به گونه ای غیر مستقیم بر مغرب ( افریقای شمالی ) حکومت می کرد . خاندان موافق میل خود را به پادشاهی رسانیده و در نتیجه دولتهای خراجگذار امپراتوری عثمانی شمال افریقا را اداره می نمودند . دولتهای مزبور از سال 1932م مورد تجاوز فرانسویان قرار گرفت و بدین گونه استعمار بر افریقای شمالی پای گشود و تا زمان استقلال ، کشورهای این منطقه زیر سلطه فرانسه ایتالیا و انگلستان قرار گرفتند و فرهنگ استعماری در سرزمینهای اسلامی آن نفوذ نمود . پس از رهایی از استعمار بدلیل آنکه مرزهای این کشورها با اغراض استعماری تعیین گشته بود ، درگیریهایی را بوجود آورد . جنگ شنها میان الجزایر و مراکش در اکتبر 1963م ، مناقشات مراکش و موریتانی بر سر تیندوف (7)و یشار - که بر حسب قراردادی مراکش از این دو ناحیه چشم پوشید - از این نمونه ها بود . در یاست خارجی نیز مشی متضادی بر کشورهای شمال افریقا حکمفرماست . لیبی مرام خاصی دارد ، مصر و مراکش و تونس به غرب گرایش دارند و الجزایر ضمن رابطه با اروپا و بویژه با فرانسه از سوسیالیزم پیروی می کند . کشورهای مغرب ، با بحرانهای عدیده ای روبرو هستند که تجدید حیات اسلامی و رشد اسلام گرایی در راس آن است و این حرکت مسلمانان مبارز ، سردمداران افریقای شمالی را در نگرانی عمیق فرو برده و آنها از روی درماندگی و استیصال به سرکوبی شدید نهضتها و جنبشهای اسلامی پرداخته و دست اندرکاران این تشکیلات را به نحو فجیعی شکنجه نموده یا بدون مدرک لازم به زندانهای طویل المدت محکوم می نمایند و برخی را هم به شهادت می رسانند . (8)وقوع چنین حرکتهای اسلامی ، بحرانهای اقتصادی اروپا و وجود[342]محیط عربی - افریقائی ، سردمداران واحدهای سیاسی افریقای شمالی را وادار نمود که علیرغم تضادهای سیاسی و موضع گیریهای ضد و نقیض با یکدیگر ، اتحادی را پی ریزی نموده و « اتحادیه مغرب عربی » را در فوریه 1989 م در شهر مراکش بنیان نهند .
در مغرب گروهی که طرفدار خوارج بودند و از انشعابهای نخستین تاریخ اسلام به شمار می رفتند توسط شیعیان از بین رفتند و در دوران سلطه عثمانی ، مذهب حنفی رواج گسترده ای یافت . از قرن یازدهم مذهب مالکی نیز پیروانی یافت ، زبان مردم در حال حاضر عربی است که در کنار آن زبانهای بومی و اروپائی هم رواج دارد . از 85 میلیون سکنه افریقای شمالی ( مغرب ) بیش از 95% پیرو آئین اسلامی می باشند .
کشورهای شمال افریقا به لحاظ جغرافیای اقتصادی نیز با هم تفاوتهای عمده ای دارند . الجزایر نوزده بار وسیعتر از تونس بوده و 5 بار از مراکش بزرگتر است و پر وسعت ترین کشور افریقای شمالی و دومین کشور وسیع کل قاره افریقا می باشد . با وجود وسعت زیاد از مشکلات این کشور این است که تمرکز جمعیت در نقاط حاصلخیز افزونتر می باشد . در لیبی و الجزایر 90% سکنه بر 10% وسعت تمرکز یافته اند و 99% مردم نیل در 4% وسعت آن سکونت دارند . لیبی ، تونس و الجزایر اقتصادی متکی بر نفت و گاز دارند در حالی که مصر و مراکش بر کشاورزی نیز متکی هستند . مراکش ذخائر غنی فسفات دارد و سومین تولید کننده آن در جهان است . تونس نیز پنجمین تولید کننده فسفات در سطح جهان بوده و از راه جهانگردی و جذب سیاحان نیز درآمدهایی را به خود اختصاص می دهد .
پاورقي:-------------------------------------------------------------------
1 - به قول قوام نکرومه ریشه های تمدن اروپائی را باید در مدنیت باستانی دره نیل جستجو نمود .
2 - تاریخ افریقا ، بزیل دیوید سن ص 95 .
3 - imazighen
4 - مغرب بزرگ - پل بالتا ترجمه دکتر عباس آگاهی .
 5 - تاریخ جنگ های صلیبی ، مترجم عبدالله ناصری طاهری ص 19 .
 6 - بجز مراکش .
 7 - Tindof
8 - کشورهای عربی شمال افریقا و آسیای جنوب غربی در دهمین اجلاس خود رد تونس که در 4 ژانویه 1993م تشکیل شد راههای مبارزه با گروههای اسلامی را بررسی کردند و طرح امنیتی 5 ساله ای را برای سرکوبی نهضتهای اصیل اسلامی تدارک دیدند ( اطلاعات 19811 ) .