شيعيان چون ديگر مسلمانان معتقدند كه زندگى و حيات انسان فقط منحصر به همين عالم نبوده بلكه بعد از مرگ ، عالمى ديگرى پيش رو دارد كه اصطلاحاً به آن ، ((عالم آخرت )) گفته مى شود.
و به طور خلاصه و اجمال بايد گفته شود كه انسانها پس از آنكه از نظر جسمى در اين عالم مردند و اجساد آنها به خاك سپرده شد، در قبر دوباره زنده شده ، مورد ((سؤ ال )) و بازخواست قرار مى گيرند، بعد ارواح آنان در بدنهايى كه شبيه بدنهاى دنيايى آنان هست ، قرار گرفته و روانه ((عالم برزخ )) كه بين عالم دنيا و آخرت قرار دارد مى شوند. در آنجا يا متنعم به نعمت و يا معذّب به عذاب و نقمت خواهند بود تا روز قيامت فرا برسد و آن روزى است كه ارواح خلق اولين و آخرين با همان بدنهاى دنيايى در صحرايى به نام ((صحراى محشر)) گردهم مى آيند و آنجاست كه محكمه عدل خداوند، داير شده و همه مورد سؤ ال و بازپرسى قرار مى گيرند.
پس از پايان آن روز عده اى به سبب طاعات يا شفاعت اولياى خدا روانه بهشت شده و عده اى هم محكوم گرديده و روانه جهنم مى شوند.
عالم آخرت ، ((عالم تكليف )) و امر و نهى نيست ، بلكه آن عالم ، ((عالم حساب )) و در نتيجه پاداش يا كيفر است .
همچنين بهشت و جهنم ابدى بوده و هيچ وقت به پايان نخواهند رسيد. ولى ذكر اين نكته لازم است كه اهل بهشت براى هميشه در بهشت مى مانند، اما بعضى از جهنمى ها در جهنم دوره اى را مى گذرانند و بعد نجات پيدا نموده روانه بهشت مى شوند، مثل كسانى كه از اول به طور موقت فرستاده مى شوند يا اينكه به سبب شمول رحمت و عنايت الهى يا شفاعت انبيا و اوليا مورد عفو و اغماض قرار مى گيرند.
يكى از مباحثى كه براصل معاد متفرع مى شود و مورد بحث علماى كلام و عقايد قرار گرفته است ، اين است كه آيا ثوابى را كه خداوند به مطيع عنايت مى كند به سبب استحقاق اوست ، يا اينكه تفضلى است از خداوند متعال .
عده اى از معتزله و جمعى از شيعيان معتقدند كه چون تكليف ، مشقت است و هر مشقتى را بايد عوضى باشد؛ زيرا در غير اين صورت قبيح خواهد بود و صدور قبيح هم از خداى متعال محال است ، در نتيجه ثواب و پاداش در اثر استحقاق به مطيع تعلق مى گيرد.
اما در قبال اين نظر، عده اى از معتزله و اهل تحقيق از علماى شيعه و اشاعره معتقدند كه انسان در اثر طاعت و عبادت حقى پيدا نمى كند تا مستحق ثواب و پاداش شود، بلكه خداوند او را مورد تفضل قرار داده و پاداشى در خور اعمال او و بلكه به مراتب بالاتر از آنچه انجام داده است به او عطا مى نمايد.
منتها فرقى كه بين اشاعره و شيعيان وجود دارد در يك نكته هست و آن اينكه شيعيان مى گويند، عبد در اثر طاعت و بندگى مستحق پاداش نيست ، ولى خداوند متعال از باب تفضل و عنايتى كه دارد يقيناً مطيع را پاداش مى دهد؛ چون مقتضاى حكمت آن ذات بى مثال همين است ، و الاّ قبيح بوده وصدور قبيح از آن خداى حكيم محال است .
ولى اشاعره مى گويند: خداوند اگر شخص مطيع را به جهنم هم ببرد و عذابش نمايد، باز اين كار بلا اشكال خواهد بود.
البته مبناى اين بحث ، مسأ له ((تحسين و تقبيح عقلى )) است كه ((عدليه )) به آن معتقدند و ((اشاعره )) آن را قبول ندارند و ما مختصرى در اين رابطه در ذيل اصل عدل توضيح داديم .
كسانى كه مايلند در اين زمينه آگاهى پيدا كنند به كتب كلامى و فلسفى مراجعه نموده و اقوال و ادله را تفصيلاً مطالعه و بررسى نمايند.
ضمناً ما بحث ((معاد)) را در همين جا خاتمه مى دهيم ؛ زيرا در اصل آن بين مسلمين اختلافى وجود نداشته و در فروعات آن ، اقوال مختلفى به چشم مى خورد كه ذكر و تفصيل آن از هدف و مرام اين كتاب خارج است .