تا پايان قرن هفتم همه علما در اين مسأله اتفاق نظر داشتند كه سفر براى زيارت، امرى مباح بوده ومقدمه يك امر مستحبى اگر خود مستحب نباشد دست كم مباح و جايز است. ولى در اوايل قرن هشتم، ابن تيميه حديثى را كه ابوهريره آن را از پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)نقل كرده دستاويز خود قرار داد و با اجماع علما به مخالفت برخاست. روايت مورد نظر ابن تيميه، به سه صورت نقل شده است، و آنچه كه به صورت ظاهر مى تواند هدف او را تأمين كند دو صورت زير مى باشد:

1. «لا تشدّالرحال إلاّ إلى ثلاثة مساجد: مسجدى هذا، و مسجد الحرام، و مسجد الأقصى».(1)
«بار سفر بسته نمى شود مگر به سه مسجد: مسجد من، مسجد الحرام، مسجد الاقصى».

2. «إنّما يسافر إلى ثلاثة مساجد: مسجد الكعبة، ومسجدى، ومسجد إيليا».(2)
ابن تيميه به ظاهر اين حديث تمسك جسته و مدعى شده است كه براى انجام كارهاى عبادى، فقط به سه مورد مى توان سفر كرد، و زيارت قبر پيامبر كه يك امر عبادى و مستحب است داخل در اين سه مورد نيست.

اين استدلال با يك دقت كوچك كاملاً فرو مى ريزد و روشن مى شود كه پايه درستى ندارد.

زيرا همگى مى دانيم كه جمله استثنائيه از دو چيز تشكيل مى يابد:
1. جمله مُستَثنى منه:«ما جاءنى أحد».
2. جمله استثناء: «إلاّ زيداً».

حديث ياد شده از دوجمله تشكيل يافته:
1. مستثنى منه:«لا تشدّ الرحال».
2. استثناء« إلاّ إلى ثلاثة مساجد».

از آنجا كه در جمله نخست، مستثنى منه صريحاً وارد نشده است، به اقتضاى قواعد زبان عربى بايد كلمه اى را در آن مقدّر كنيم كه در اينجا دو احتمال بيشتر وجود ندارد:
1. بگوييم مستثنى منه، «مسجد» است.
2. مسثتى منه، «مكان» است.

بنابر احتمال اوّّل، مضمون حديث چنين خواهد بود«لا تشد الرحال إلى مسجد من المساجد إلاّ إلى ثلاثة».

چنانچه معنى حديث اين باشد، بايد گفت كه گفتار حضرت در نفى و اثبات، بر محور مسجد مى چرخد و مفاد آن اين است كه براى اقامه نماز، نبايد براى هيچ مسجدى رنج سفر را تحمل نمود مگر براى سه مسجد. در اين صورت، سفر براى زيارت پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)در مستثنى منه «مسجد» داخل نبوده و موضوعاً از دايره كلام خارج است و نهى شامل آن نمى گردد. علت اين هم كه نبايد براى اقامه نماز در مسجدى سفر كرد آن است كه به استثناى سه مسجد ياد شده، ديگر مساجد از ارزش يكسانى برخوردار مى باشند، ولذا در صورت امكان اقامه نماز در يكى از آنها، سفر به مساجد مشابه كار لغو و بيهوده اى است.مثلاً شهرى كه مسجد جامع دارد وجهى ندارد كه انسان براى اقامه نماز به مسجدِ جامعِ، شهر ديگر برود،زيرا پاداش دومى با پاداش اولى يكسان است، و در اين صورت سفر وى بى ارزش خواهد بود. ولى سه مسجد ياد شده از اين قانون مستثنى مى باشد، زيرا پاداش نماز گزاردن در آنها از ارزش والاترى برخوردار است.

با توجه به اين اصل كه حديث در جانب نفى وجانب استثنا پيرامون مساجد سخن مى گويد، سفر به مراكز ديگر از دايره توجه حديث بيرون بوده و نسبت به جواز و تحريم آن ساكت است.

امّا بنابر احتمال دوم، معنى حديث چنين خواهد بود:
«لا تشدّ الرحال إلى مكان من الأمكنة إلاّ إلى ثلاثة» (به هيچ نقطه نبايد سفر كرد مگر به سه مسجد).
برپايه اين احتمال، استناد ابن تيميّه به حديث مزبور، درست خواهد بود. منتها استدلال به اين حديث براى تخطئه سيره عملى مسلمين و آيات و روايات پيشگفته در استحباب زيارت مرقد رسول اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم)، به دلايل گوناگون مخدوش و نادرست است.

نخست آنكه، چنانكه ديديم، در حديث مزبور، احتمال معناى ديگرى هم مى رود كه بر اساس آن احتمال، هيچ تعارضى بين مفهوم حديث و آيات و روايات، دالّ بر جواز زيارت (ونيز سيره و اجماع مسلمين) وجود نخواهد داشت.و با وجود احتمال نخست، استدلال قطعيت خود را از دست مى دهد.خاصّه آنكه،اين احتمال (كه كلمه مقدّر:«مسجد» باشد) به اقتضاى مناسبت حكم و موضوع، و هماهنگى مستثنى منه با مستثنى، قويتر به نظر مى رسد.

ثانياً، چنانچه به احتمال دوم عمل كرده و كلمه مقدّر را «مكان» بگيريم، حديث، مفهوم ناصحيحى پيدا مى كند كه صدور آن از شخص خبير و حكيمى چون پيامبر، محال مى نمايد. زيرا برپايه احتمال دوم، از سفر به هر نقطه اى از جهان ـ به استثناى اين سه مسجد ـ نهى شده است. در حاليكه منطق اسلامى، سفرهاى فراوانى را جايز و مستحب مى شمارد. همچون: سفر براى تحصيل علم، سفر براى تجارت، سفر براى صله رحم، سفر براى سياحت، سفر براى جهاد و دهها سفر حلال ديگر.

در اين صورت چاره اى نداريم كه به احتمال اوّل گردن نهاده و واژه «مسجد» را در تقدير بگيريم و سفر براى زيارت را موضوعاً از دايره مضمون حديث خارج شمريم.

بگذريم، كه اصولاً در صحتِ اساس اين حديث، حتّى بنابر احتمال نخست شك و ترديد جدّى وجود دارد.زيرا حديث از زبان رسول خدا(صلى الله عليه وآله وسلم)ادعا مى كند كه سفر به هيچ مسجدى جز مساجد سه گانه جايز نيست، در حاليكه محدثان نقل مى كنند كه پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)در روزهاى شنبه پياده و گاهى سواره براى نماز گزاردن به مسجد قبا مى رفت و در آنجا دو ركعت نماز مى گزارد و مسجد قبا در زمان پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) در دوازده كيلومترى مدينه قرار داشت.(3)

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1 . صحيح مسلم: 4/126، باب «لا تشد الرحال إلاّ إلى ثلاثة مساجد» از كتاب حجّ.صورت سوم حديث چنين است: تشد الرحال إلى ثلاث مساجد(صحيح مسلم:4/126). ناگفته پيداست اين لفظ كافى در اثبات مقصود ابن تيميه نيست زيرا اثبات جواز سفر بر اين سه، ملازم با تحريم آن به غير اين سه نيست.
2 . همان.
3 . صحيح بخارى: 2/72، صحيح مسلم، سنن نسائى يا شرح سيوطى 372.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------