درباره دين قديمى ترين سكنه ايران اطلاعات مورخين بسيار كم است . آثار باستانى مكشوفه حكايت از اعتقادات كهن اين قوم دارد كه مثلا اين رب النوع احتمالاهمسرى داشته كه او نيز رب النوع بوده است كه هم شوهر و هم فرزند او محسوب مى شده است . اين عادات اخلاقى عقيدتى در غرب آسيا رايج بوده است . ايرانيان و نبطيان اين عادت را از ملل بومى به ارث برده بودند. اساس ازدواج بين مادر و پسر را كه كمتر سابقه دارد، در همين آئين بايد جستجو كرد. و نيز ممكن است كه انتساب به مادر كه در نزد ايلامى ها و اتروسى ها و مصرى ها بسيار معمول بوده ، از اينجا ناشى شده باشد. يكى از سرودهاى كهن ريگ ودا درباره جمشيد (ياما) و خواهرش ‍ (يامى ) كه بشر نخستين اند، اشاره به چنين رسمى دارد(320)
يك محقق ايرانى مى گويد كه از آئين مردم ايران باستان (قبل از زرتشت ) مستقيما چيزى نمى دانيم ، آنچه از كتب زرتشتى فهميده مى شود، اين كه بوميان ايرانى آفتاب و ماه و ستارگان و ساير عوامل طبيعت را مى پرستيده اند. مى توان حدس زد كه زمانى دراز پرستش خدايان هند در اين كشور رواج داشته است . يك كتيبه مكشوفه كه مربوط به 1400 ق .م . است ، نشان مى دهد كه اسامى خدايان هند مثل ميترا، مهر، و اندرا، وارونا و... نقش شده است (321).
از ديگر طرف ، سابقه تاريخى و حضور قوم آريائى در ايران به حدود 5000 سال قبل مى رسد. اين قوم از نواحى سيبرى به سوى ايران حركت كردند و در نواحى خراسان ، همدان ، كردستان ، آذربايجان و فارس پراكنده شدند و سلسله هاى پادشاهى پارتى ها، مادها و هخامنشيان و... را بوجود آوردند(322)
فليسين شاله مى گويد: اقوام هند و اروپائى كه خود را آريا (نجيب زاده ) مى نامند، خواه از طرف درياى بالتيك آمده باشند و يا از روسيه جنوبى ، پيش از آن كه گروهى از آنان هند را به تصرف خود در آورند، گروهى به ايران رفتند و بر سكنه بومى ايران كه شايد سياه پوست بودند، تسلط يافتند(323).
آريائى ها مردمى بودند كه روزگاران بسيار قديم در سواحل رود سيحون و جيحون و در شمال درياى خزر زندگى مى كردند. حدود دو هزار سال قبل از ميلاد اين قوم كه بر اثر كمبود جا و مكان و سختى معيشت و عوامل ديگر، هجرت كردند، گروهى به ايران ، گروهى به هند و گروهى به طرف به طرف اروپا رهسپار شدند. نزول آريائى ها به هندوستان 1200 سال ق .م . بود. آنان بازور بر سكنه بومى هند غالب شدند و از وفور نعمت برخوردار گرديدند. آريائى هائى كه به ايران روى آورده بودند، با مشكلاتى روبرو شدند، زيرا فلات ايران كم آب بود و تاءمين نيازمنديهاى آنان با اشكال مواجه شد. گروهى كه راهى اروپا شده بودند نيز وضعى مشابه اريائى ها در ايران داشتند. برخى نژاد شناسان معتقدند كه اروپائى ها با نژاد هند و اروپائى ، هيچگونه شباهتى ندارند. برخى ديگر بر اين عقيده اند كه نژاد اروپائى محصول خود اروپا است و بعد به جاهاى ديگر انتقال يافته است و از جمله به ايران رسيده است ، ولى اين نظريات تاكنون اثبات نشده است . ناگفته نماند كه مهاجرت اقوام آريائى در يك زمان صورت نگرفته ، بلكه به دفعات و طى قرنها ادامه داشته است ، مثلا قومى كه به طرف جنوب غربى ايران رفته اند، حدود دو هزار سال ق .م . بوده است . اين گروه به طرف بين النهرين رفتند و چون افرادى شجاع و سوارانى زبردست بودند، با يك حمله بر ساكنان بومى آن منطقه غالب شدند. اين مهاجرتها از دو هزار سال ق .م . تا 600 ق .م . ادامه داشته است . مهاجران آريائى در بين النهرين ، سوريه ، فلسطين و... بناها و عمارات براى خود مى ساختند.
در حدود 1600 ق .م . بيشتر فلات ايران در تصرف اريائى ها بود كه به چندين قبيله بزرگ تقسيم مى شدند. بنا به نوشته ((هرودت )) و متون ((اوستا)) و كتيبه هاى بدست آمده ، ((داريوش )) اين قبائل را در نقاط مختلف ايران سكونت داده بود:
        - 1 پارت ها در خراسان ،
        - 2 مادها در شمال غربى ايران ،
        - 3 پارس ها در جنوب ايران ،
        - 4 هيركانيان در استرآباد،
        - 5 آريان ها در كرانه هاى رود هريرود،
        - 6 درانگيان در شمال غرب افغانستان ،
        - 7 آرخوتيان در كرانه رود هيرمند و قندهار،
        - 8 باكتريان در دامنه هاى شمال هندوكش تا كرانه هاى رود جيحون ،
        - 9 سغديها در كرانه هاى رود سيحون ،
        - 10 خوارزميان در حدود خيوه ،
        - 11 ساگارتيان در زاگرس شرقى
        - 12 مارگيان در ساحل رود مارگوس و اغلب در حوالى مرو زندگى مى كردند.(324)
خاستگاه قوم آريائى و علل مهاجرت و چگونگى آن به سرزمين ايران مورد اختلاف مورخان و محققان تاريخ است . اين مطلب كه علت اصلى هجرت آنان صرفا بحران آب و هواى منطقه مسكونى شان بوده ، متفق عليه است . ايا اريائيان از شمال آمده اند؟ برخى بر اين عقيده اند كه مسكن اصلى آنان بيابانهاى وسيع خراسان بوده است و بعضى عقيده دارند كه از جنوب غربى درياى خزر آمده اند. گروهى ديگر خاستگاه آريائيان را جلگه هاى جنوب روسيه (سيبرى مى دانند. عده اى مى گويند كه قوم ماد از جنوب روسيه به ايران كوچيده است (325). عده اى ديگر مى گويند كه موطن اصلى آنان بابل يا محل ديگرى در آسياى غربى بوده است .
گروهى مدعى اند كه اين قوم از اسيا به آفريقا مهاجرت كرده و در مصر و ليبى و... منزل گزيده است .
نلدكه مى گويد مردم هند و اروپائى كه محل سكونت آنها تا اقصى بلاد اروپا است ، از شاخه ايرانى آريان ها هستند. انشعاب اين قوم طبق موازين علمى ، هشت شعبه مى باشد:
        - 1 آريائى ،
        - 2 يونانى و مقدونى ،
        - 3 ارمنى ،
        - 4 آلبانى ،
        - 5 ايتالى ،
        - 6 سلتى ،
        - 7 ژرمنى (آلمان ها، انگلوساكسنها و...)
        - 8 ليتوانى و اسلاوى
موازين زبان شناسى نشان مى دهد كه اين مردمان لااقل 40000 ق .م . در مكانى با هم زندگى مى كرده اند و بعد از يكديگر جدا شده اند. زمان جدائى دقيقا روشن نيست . محققان از روى حدس مى گويند اين جدائى حدود 3 الى 4 هزار سال قبل صورت گرفته است . برخى محققان محل سكونت اوليه اين هشت شعبه را در شبه جزيره اسكانديناوى مى دانند. برخى ديگر سواحل رود ولگا و درياى بالتيك را گفته اند. محققان مدعى اند آريان ها كه يكى از شعب قوم هند و اروپائى اند، به طرف جنوب مهاجرت كرده و باز دچار انشعاب شده اند. آثار تاريخى و ادبى آريان ها از قرن چهاردهم ق .م . آغاز گرديده و بر آثار يونانى و ايتاليائى و شعب ديگر مقدم است . انشعاب دوم آريان ها، شعبه هندى ايرانى و... را پديد اورد. تاريخ اين انشعاب بايد در حدود سه هزار سال ق .م . باشد. در حدود 2400 ق .م . آريان هاى هندى ايرانى داراى وحدت زبان بوده اند(326)