14- عِدّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمّدٍ عَنْ عَلِيّ بْنِ حَدِيدٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ: قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللّهِ ع وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ مَوَالِيهِ فَجَرَى ذِكْرُ الْعَقْلِ وَ الْجَهْلِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ ع اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا قَالَ سَمَاعَةُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ لَا نَعْرِفُ إِلّا مَا عَرّفْتَنَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللّهِ ع إِنّ اللّهَ عَزّ وَ جَلّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوّلُ خَلْقٍ مِنَ الرّوحَانِيّينَ عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقْتُكَ خَلْقاً عَظِيماً وَ كَرّمْتُكَ عَلَى جَمِيعِ خَلْقِي قَالَ ثُمّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ ظُلْمَانِيّاً فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَلَمْ يُقْبِلْ فَقَالَ لَهُ اسْتَكْبَرْتَ فَلَعَنَهُ ثُمّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِينَ جُنْداً فَلَمّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَكْرَمَ اللّهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ فَقَالَ الْجَهْلُ يَا رَبّ هَذَا خَلْقٌ مِثْلِي خَلَقْتَهُ وَ كَرّمْتَهُ وَ قَوّيْتَهُ وَ أَنَا ضِدّهُ وَ لَا قُوّةَ لِي بِهِ فَأَعْطِنِي مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَيْتَهُ فَقَالَ نَعَمْ فَإِنْ عَصَيْتَ بَعْدَ ذَلِكَ أَخْرَجْتُكَ وَ جُنْدَكَ مِنْ رَحْمَتِي قَالَ قَدْ رَضِيتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِينَ جُنْداً فَكَانَ مِمّا أَعْطَى الْعَقْلَ مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السّبْعِينَ الْجُنْدَ الْخَيْرُ وَ هُوَ وَزِيرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدّهُ الشّرّ وَ هُوَ وَزِيرُ الْجَهْلِ وَ الْإِيمَانُ وَ ضِدّهُ الْكُفْرَ وَ التّصْدِيقُ وَ ضِدّهُ الْجُحُودَ وَ الرّجَاءُ وَ ضِدّهُ الْقُنُوطَ وَ الْعَدْلُ وَ ضِدّهُ الْجَوْرَ وَ الرّضَا وَ ضِدّهُ السّخْطَ وَ الشّكْرُ وَ ضِدّهُ الْكُفْرَانَ وَ الطّمَعُ وَ ضِدّهُ الْيَأْسَ وَ التّوَكّلُ وَ ضِدّهُ الْحِرْصَ وَ الرّأْفَةُ وَ ضِدّهَا الْقَسْوَةَ وَ الرّحْمَةُ وَ ضِدّهَا الْغَضَبَ وَ الْعِلْمُ وَ ضِدّهُ الْجَهْلَ وَ الْفَهْمُ وَ ضِدّهُ الْحُمْقَ وَ الْعِفّةُ وَ ضِدّهَا التّهَتّكَ وَ الزّهْدُ وَ ضِدّهُ الرّغْبَةَ وَ الرّفْقُ وَ ضِدّهُ الْخُرْقَ وَ الرّهْبَةُ وَ ضِدّهُ الْجُرْأَةَ وَ التّوَاضُعُ وَ ضِدّهُ الْكِبْرَ وَ التّؤَدَةُ وَ ضِدّهَا التّسَرّعَ وَ الْحِلْمُ وَ ضِدّهَا السّفَهَ وَ الصّمْتُ وَ ضِدّهُ الْهَذَرَ وَ الِاسْتِسْلَامُ وَ ضِدّهُ الِاسْتِكْبَارَ وَ التّسْلِيمُ وَ ضِدّهُ الشّكّ وَ الصّبْرُ وَ ضِدّهُ الْجَزَعَ وَ الصّفْحُ وَ ضِدّهُ الِانْتِقَامَ وَ الْغِنَى وَ ضِدّهُ الْفَقْرَ وَ التّذَكّرُ وَ ضِدّهُ السّهْوَ وَ الْحِفْظُ وَ ضِدّهُ النّسْيَانَ وَ التّعَطّفُ وَ ضِدّهُ الْقَطِيعَةَ وَ الْقُنُوعُ وَ ضِدّهُ الْحِرْصَ وَ الْمُؤَاسَاةُ وَ ضِدّهَا الْمَنْعَ وَ الْمَوَدّةُ وَ ضِدّهَا الْعَدَاوَةَ وَ الْوَفَاءُ وَ ضِدّهُ الْغَدْرَ وَ الطّاعَةُ وَ ضِدّهَا الْمَعْصِيَةَ وَ الْخُضُوعُ وَ ضِدّهُ التّطَاوُلَ وَ السّلَامَةُ وَ ضِدّهَا الْبَلَاءَ وَ الْحُبّ وَ ضِدّهُ الْبُغْضَ وَ الصّدْقُ وَ ضِدّهُ الْكَذِبَ وَ الْحَقّ وَ ضِدّهُ الْبَاطِلَ وَ الْأَمَانَةُ وَ ضِدّهَا الْخِيَانَةَ وَ الْإِخْلَاصُ وَ ضِدّهُ الشّوْبَ وَ الشّهَامَةُ وَ ضِدّهَا الْبَلَادَةَ وَ الْفَهْمُ وَ ضِدّهُ الْغَبَاوَةَ وَ الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدّهَا الْإِنْكَارَ وَ الْمُدَارَاةُ وَ ضِدّهَا الْمُكَاشَفَةَ وَ سَلَامَةُ الْغَيْبِ وَ ضِدّهَا الْمُمَاكَرَةَ وَ الْكِتْمَانُ وَ ضِدّهُ الْإِفْشَاءَ وَ الصّلَاةُ وَ ضِدّهَا الْإِضَاعَةَ وَ الصّوْمُ وَ ضِدّهُ الْإِفْطَارَ وَ الْجِهَادُ وَ ضِدّهُ النّكُولَ وَ الْحَجّ وَ ضِدّهُ نَبْذَ الْمِيثَاقِ وَ صَوْنُ الْحَدِيثِ وَ ضِدّهُ النّمِيمَةَ وَ بِرّ الْوَالِدَيْنِ وَ ضِدّهُ الْعُقُوقَ وَ الْحَقِيقَةُ وَ ضِدّهَا الرّيَاءَ وَ الْمَعْرُوفُ وَ ضِدّهُ الْمُنْكَرَ وَ السّتْرُ وَ ضِدّهُ التّبَرّجَ وَ التّقِيّةُ وَ ضِدّهَا الْإِذَاعَةَ وَ الْإِنْصَافُ وَ ضِدّهُ الْحَمِيّةَ وَ التّهْيِئَةُ وَ ضِدّهَا الْبَغْيَ وَ النّظَافَةُ وَ ضِدّهَا الْقَذَرَ وَ الْحَيَاءُ وَ ضِدّهَا الْجَلَعَ وَ الْقَصْدُ وَ ضِدّهُ الْعُدْوَانَ وَ الرّاحَةُ وَ ضِدّهَا التّعَبَ وَ السّهُولَةُ وَ ضِدّهَا الصّعُوبَةَ وَ الْبَرَكَةُ وَ ضِدّهَا الْمَحْقَ وَ الْعَافِيَةُ وَ ضِدّهَا الْبَلَاءَ وَ الْقَوَامُ وَ ضِدّهُ الْمُكَاثَرَةَ وَ الْحِكْمَةُ وَ ضِدّهَا الْهَوَاءَ وَ الْوَقَارُ وَ ضِدّهُ الْخِفّةَ وَ السّعَادَةُ وَ ضِدّهَا الشّقَاوَةَ وَ التّوْبَةُ وَ ضِدّهَا الْإِصْرَارَ وَ الِاسْتِغْفَارُ وَ ضِدّهُ الِاغْتِرَارَ وَ الْمُحَافَظَةُ وَ ضِدّهَا التّهَاوُنَ وَ الدّعَاءُ وَ ضِدّهُ الِاسْتِنْكَافَ وَ النّشَاطُ وَ ضِدّهُ الْكَسَلَ وَ الْفَرَحُ وَ ضِدّهُ الْحَزَنَ وَ الْأُلْفَةُ وَ ضِدّهَا الْفُرْقَةَ وَ السّخَاءُ وَ ضِدّهُ الْبُخْلَ فَلَا تَجْتَمِعُ هَذِهِ الْخِصَالُ كُلّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلّا فِي نَبِيّ‏ٍ أَوْ وَصِيّ نَبِيّ‏ٍ أَوْ مُؤْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَانِ وَ أَمّا سَائِرُ ذَلِكَ مِنْ مَوَالِينَا فَإِنّ أَحَدَهُمْ لَا يَخْلُو مِنْ أَنْ يَكُونَ فِيهِ بَعْضُ هَذِهِ الْجُنُودِ حَتّى يَسْتَكْمِلَ وَ يَنْقَى مِنْ جُنُودِ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِكَ يَكُونُ فِي الدّرَجَةِ الْعُلْيَا مَعَ الْأَنْبِيَاءِ وَ الْأَوْصِيَاءِ وَ إِنّمَا يُدْرَكُ ذَلِكَ بِمَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ جُنُودِهِ وَ بِمُجَانَبَةِ الْجَهْلِ وَ جُنُودِهِ وَفّقَنَا اللّهُ وَ إِيّاكُمْ لِطَاعَتِهِ وَ مَرْضَاتِهِ
اصول كافى جلد 1 صفحه: 23 رواية: 14

ترجمه :
14- سماعه گويد خدمت حضرت صادق عليه السلام بودم و جمعى از دوستانش هم حضور داشتند كه ذكر عقل و جهل به ميان آمد حضرت فرمود: عقل و لشكرش و جهل و لشكرش را بشناسيد، سماعه گويد من عرض كردم قربانت گردم غير از آنچه شما به ما فهمانيده‏ايد نمى‏دانيم. حضرت فرمود: خداى عزوجل عقل را از نور خويش و از طرف راست عرش آفريد و آن مخلوق اول از روحانيين است پس بدو فرمود: پس رو او پس رفت سپس فرمود پيش آى پيش آمد خداى تبارك و تعالى فرمود: ترا با عظمت آفريدم و بر تمام آفريدگانم شرافت بخشيدم سپس جهل را تاريك و از درياى شور و تلخ آفريد به او فرمود پس رو پس رفت فرمود پيش بيا پيش نيامد فرمود: گردن كشى كردى؟ او را از رحمت خود دور ساخت سپس براى عقل هفتاد و پنج لشكر قرار داد. چون جهل مكرمت و عطاء خدا را نسبت به عقل ديد دشمنى او را در دل گرفت و عرض كرد پروردگارا اين هم مخلوقى است مانند من. او را آفريدى و گراميش داشتى و تقويتش نمودى من ضد او هستم و بر او توانايى ندارم آنچه از لشكر به او دادى به من هم عطا كن فرمود بلى مى‏دهم ولى اگر بعد از آن نافرمانى كردى ترا و لشكر تو را از رحمت خود بيرون مى‏كنم عرض كرد خشنود شدم پس هفتاد و پنج لشكر به او عطا كرد. و هفتاد و پنج لشكرى كه به عقل عنايت كرد (و نيز هفتاد و پنج لشكر جهل) بدين قرار است:
نيكى و آن وزير عقل است و ضد او را بدى قرار داد؛ كه آن وزير جهل است؛ و ايمان و ضد آن كفر؛ و تصديق حق و ضد آن انكار است؛ و اميدوارى و ضد آن نوميدى؛ و دادگرى و ضد آن ستم؛ و خشنودى و ضد آن قهر و خشم؛ و سپاسگذارى و ضد آن ناسپاسى؛ و چشمداشت رحمت خدا و ضد آن يأس از رحمتش؛ و توكل و اعتماد به خدا و ضد آن حرص و آز؛ و نرم دلى و ضد آن سخت دلى؛ و مهربانى و ضد آن كينه توزى و دانش و فهم و ضد آن نادانى؛ و شعور و ضد آن حماقت؛ و پاكدامنى و ضد آن بى‏باكى و رسوائى و پارسائى و ضد آن دنيا پرستى؛ و خوشرفتارى و ضد آن بدرفتارى؛ و پروا داشتن و ضد آن گستاخى؛ و فروتنى و ضد آن خودپسندى؛ و آرامى و ضد آن شتابزدگى؛ و خردمندى و ضد آن بى‏خردى و خاموشى و ضد آن پرگوئى؛ و رام بودن و ضد آن گردنكشى؛ و تسليم حق شدن و ضد آن ترديد كردن، و شكيبايى و ضد آن بى‏تابى؛ و چشم پوشى و ضد آن انتقامجوئى؛ و بى‏نيازى و ضد آن نيازمندى؛ و به ياد داشتن و ضد آن بى‏خبر بودن؛ و در خاطر نگه داشتن و ضد آن فراموشى؛ و مهرورزى و ضد آن دورى و كناره‏گيرى؛ و قناعت و ضد آن حرص و آز؛ و تشريك مساعى و ضد آن دريغ و خوددارى؛ و دوستى و ضد آن دشمنى؛ پيمان دارى و ضد آن پيمانشكنى؛ و فرمانبرى و ضد آن نافرمانى سرفرودى و ضد آن بلندى جستن؛ و سلامت و ضد آن مبتلا بودن؛ و دوستى و ضد آن تنفر و انزجار؛ و راستگوئى و ضد آن دروغگوئى؛ و حق و درستى و ضد آن باطل و نادرستى؛ و امانت و ضد آن خيانت؛ و پاكدلى و ضد آن ناپاكدلى؛ و چالاكى و ضد آن سستى و زيركى و ضد آن كودنى؛ و شناسايى و ضد آن ناشناسائى؛ و مدارا و رازدارى و ضد آن رازفاش كردن؛ و يك روئى و ضد آن دغلى؛ و پرده پوشى و ضد آن فاش كردن؛ و نماز گزاردن و ضد آن تباه كردن نماز؛ و روزه گرفتن و ضد آن روزه خوردن؛ و جهاد كردن و ضد آن فرار از جهاد؛ و حج گزاردن و ضد آن پيمان حج شكستن و سخن نگهدارى و ضد آن سخنچينى؛ و نيكى به پدر و مادر و ضد آن نافرمانى پدر و مادر؛ و با حقيقت بودن و ضد آن رياكارى؛ و نيكى و شايستگى و ضد آن زشتى و ناشايستگى؛ و خودپوشى و ضد آن خود آرائى و تقيه و ضد آن بى‏پروائى؛ و انصاف و ضد آن جانبدارى باطل؛ و خودآرائى براى شوهر و ضد آن زنا دادن؛ و پاكيزگى و ضد آن پليدى؛ و حيا و آزرم و ضد آن بى‏حيائى؛ و ميانه روئى و ضد آن تجاوز از حد؛ و آسودگى و ضد آن خود را به رنج انداختن؛ و آسان‏گيرى و ضد آن سختى گيرى؛ و بركت داشتن و ضد آن بى‏بركتى؛ و تن درستى و ضد آن گرفتارى؛ و اعتدال و ضد آن افزون طلبى؛ و موافقت با حق و ضد آن پيروى از هوس و سنگينى و متانت و ضد آن سبكى و جلفى؛ و سعادت و ضد آن شقاوت؛ و توبه و ضد آن؛ اصرار برگناه؛ و طلب آمرزش و ضد آن بيهوده طمع بستن؛ و دقت و مراقبت و ضد آن سهل‏انگارى؛ دعا كردن و ضد آن سرباز زدن؛ و خرمى و شادابى و ضد آن سستى و كسالت؛ و خوشدلى و ضد آن اندوهگينى؛ مأنوس شدن و ضد آن كناره گرفتن و سخاوت و ضد آن بخيل بودن.
پس تمام اين صفات ( هفتاد و پنج گانه) كه لشگريان عقلند جز در پيغمبر و جانشين او و مؤمنينى كه خدا دلش را به ايمان آزموده جمع نشود اما دوستان ديگر ما برخى از اينها را دارند و متدرجا همه را دريابند و از لشكريان جهل پاك شوند آنگاه با پيغمبران و اوصياءشان در مقام اعلى همراه شوند و اين سعادت جز با شناختن عقل و لشكريانش و دورى از جهل و لشكريانش به دست نيايد خدا ما و شما را به فرمانبرى و طلب ثوابش موفق دارد.(در متن جنود عقل و جهل را هفتاد و پنج ذكر كرده و در توجيه هفتاد و هشت و ظاهرا بعضى به عبارت ديگر تكرار شده).

شرح :
مقصود از جهل يا شيطان است و يا همان قوه‏اى كه انسان را به كار زشت و گناه دعوت مى‏كند و وسوسه مى‏نمايد و اين در فرشتگان نيست از اين جهت هيچ يك از هفتاد و پنج لشكر جهل كه در اين حديث شريف نام برده شده در اختيار ايشان نيست و انسان آنگاه از فرشته برتر شود كه با وجود آنكه استعداد پذيرش اين صفات زشت را دارد و آنها متصف نگردد و آنها را در خود راه ندهد و مراد به عقل هم چنانچه در حديث اول گفتيم قوه‏اى است كه انسان را به فضائل و كارهاى نيك وا مى‏دارد و لشكريان او هم در برابر لشكريان جهل صف كشيده و هميشه نفس انسان ميدان معركه و محل زد و خورد و كارزار اين دو صف مى‏باشد.