157ـ سوره علق (96)، آيه 1 ـ 2 .
158ـ (بحار الانوار) 17/309 .
159ـ (مناقب ) ابن شهر آشوب 1/72 .
160ـ سوره مدّثّر (74)، آيه 1 ـ 3 .
161ـ (مناقب ) ابن شهر آشوب 1/73 ـ 74 ؛ (بحار الانوار) 18/196 .
162ـ سوره حجر (15)، آيه 94 .
163ـ الرجم : التكلّم بالظن
164ـ (قصص الانبياء) راوندى ص 321، شماره 432. يك بيت كم دارد.
165ـ (حجون ) به تقديم حاء مفتوحه بر جيم ، موضعى است در مكّه كه مقبره است . (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
166ـ (حـيـاة القـلوب ) علامه مجلسى رحمه اللّه ) 3/699، (بحار الانوار) 18/289 .
167ـ (تـحـَيـّة الزائر) مـحـدّث نـورى ص 260-261 ، چـاپ سـنـگـى ، سال 1327 قمرى .
168ـ سوره اسراء (17)، آيه 1 .
169ـ (بحار الانوار) 18/387 .
170ـ سوره انفال (8)، آيه 30 .
171ـ سوره يس (36) ،آيه 9.
172ـ سوره بقره (2)، آيه 207 .
173ـ بـه فـتـح همزه و سكون موّحده و الف ممدود مانند (حَمْراء). (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
174ـ به فتح واو و تشديد راء (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
175ـ بـه فـتـح سـين مهمله و كسر راء و تشديد ياء تحتانيّه (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
176ـ به تقديم حاء بر جيم بر وزن (جَعْفَر) است . (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
177ـ بـه ضـمّ مـوحـّده و جـمعى به فتح روايت كرده اند و در آخرش طاء مهمله است (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
178ـ بـه فـتـح راء و سـكـون ضـاد معجمه بر وزن سكرى .(شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
179ـ به ضمّ عين مهمله و فتح شين معجمه است . (قمى رحمه اللّه )
180ـ سفوان به فَتْحَتَيْن است . (قمى رحمه اللّه ).
181ـ سوره انفال ، آيه 44 .
182ـ (بحار الانوار) 19/224 .
183ـ (فـُلانٌ مُصَفِّرُ إ سْتُهُ) به فتح صاد و كسر فاء مشدّده ، بسيار تيز دهنده . (قمى رحمه اللّه )
184ـ سوره انفال (8)، آيه 61 .
185ـ ترسو و بزدل .
186ـ (اعضاض : گزانيدن و شمشير زدن (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ) .
187ـ (نهج البلاغه ) ترجمه شهيدى ، ص 349، نامه 64 .
188ـ سوره حج (22)، آيه 19 .
189ـ سوره آل عمران (3) ، آيه 123 ـ 125 .
190ـ سوره انفال (8)، آيه 48 .
191ـ (ارشاد شيخ مفيد) 1/75 .
192ـ آب دهان .
193ـ اءَمـُحـَمَّدٌ يـا خـَيـْر ضـِنْءِ كـريـمـةٍ (نـسـخـه بدل ) .
194ـ نجيب و اصيل .
195ـ (سيرة النبوّيه ) ابن هشام ، 3/43.
196ـ (قينقاع ) به فتح قاف و سكون ياء تحتانى و ضمّ نون و به فتح و كسر نيز درست است (قمى رحمه اللّه )
197ـ سوره انفال (8)، آيه 58 .
198ـ بـه فـتـح هـمـزه و كـسر راء و به فتح ، شهريست در شام . (قمى رحمه اللّه )
199ـ هـر دو قـاف مـفـتـوح و راء مـهـمـله سـاكـنـه و ضـمّ كـاف و سـكـون دال مهمله (قمى رحمه اللّه )
200ـ به فتح ميم و سكون عين .(قمى رحمه اللّه )
201ـ به فتح غين معجمه و سكون طاء مهمله .
202ـ به فتح همزه و ميم
203ـ سوره مائده (5)، آيه 11 .
204ـ به ياء موحّده و حاء مهمله بر وزن سكران
205ـ قوچ معركه .
206ـ (السيرة النبويّه ) ابن هشام 3/100 .
207ـ (تـاريـخ طـبـرى ) 3/68، ذيـل حـوادث سال سوم هجرى .
208ـ (حديقة الشيعه ) 1/473 ، چاپ انصاريان ، قم .
209ـ در بـعـضـى روايـات اسـت كـه حـضـرت رسـول صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلم از آب سپر اظهار كراهت نمود و فرمود كه آب را در دسـت خـود كـن و بـيـاور؛ پس حضرت امير عليه السّلام آب در كف خود گردآورد تا حضرت روى انور خود را شست . (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
210ـ به كسر صاد و تشديد ميم
211ـ سوره نحل (16)، آيه 126
212ـ (تفسير قمى ) 1/123، حياة القلوب 4/961
213ـ بـه تـقـديـم جـيـم مفتوحه بر حاء مهمله ساكنه . (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
214ـ (السيرة النبويّه ) ابن هشام 3/98 با مختصر تفاوت .
215ـ (الكـافـى ) 3/210، حـديـث اول ، باب القتلى .
216ـ (السيرة النبويّه ) ابن هشام 3/99، (إ علام الورى ) طبرسى 1/183.
217ـ ر.ك : فـصـل نـهـم (مـنـتـهـى الا مال ).
218ـ (السيرة النبويّه ) ابن هشام ، 3/104 .
219ـ مانند (كِتاب ).
220ـ به فتح ضاد معجمه و سكون ميم .
221ـ به فتح ميم و ضمّ عين مهمله (شيخ عبّاس قمى رحمه اللّه )
222ـ دفاع از تشيّع (ترجمه الفصول المختارة شيخ مفيد) ص 415
223ـ سوره حشر (59) ، آيه 11 .
224ـ سوره حشر (59)، آيه 16 .
225ـ سوره حشر (59)، آيه 2 .
226ـ سوره حشر(59) ، آيه 9.
227ـ ر.ك : (تفسير قمى ) 2/360 .
228ـ بـه ضـمّ مـيـم و فتح راء مهمله و سكون ياء تحتانى و كسر سين مهمله و آخرش عين مهمله .
229ـ به ضمّ ميم و سكون صاد مهمله و فتح طاء مهمله و كسر لام .
230ـ سوره منافقون (63) ، آيه 8.
231ـ سوره احزاب (33)، آيه 10 .
232ـ سوره احزاب (33)، آيه 13 .
233ـ (ارشاد) شيخ مفيد 1/100 .
234- مـضـمـون اشـعـار امـيـرالمـؤ مـنـيـن عـليـه السـّلام ايـن است كه : اى عمرو تعجيل مكن كه آمد به سوى تو اجابت كننده آواز تو كه عاجز نيست از مقاومت تو، صاحب نيت درسـت و بـينا است در راه حق و راستگوئى نجات دهنده هر رستگار است و به درستى كه من اميدوارم كه به زودى برپا كنم براى تو نوحه اى را كه بر جنازه ها مى كنند از ضربت شكافنده كه آوازه اش بماند بعد از جنگها(شيخ عباس قمى رحمه اللّه ). (بحار الانوار) 20/226.
235- (بحارالانوار) 20/226.
236ـ (مستدرك الحاكم ) 3/34 حديث 4327 .
237ـ (سَوام ) : چرنده .
238ـ اى لمبارزة عمرو (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
239ـ (دفاع از تشيع ) شيخ مفيد رحمه اللّه ص 534، (شرح نهج البلاغه ) ابن ابى الحديد 1/20
240ـ (بَيْضَةُ الْبَلَد)، مهتر شهر كه مردم بر وى جمع شوند و سخن وى را قبول نمايند (شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).
241ـ سوره احزاب (33)، آيه 25 .
242ـ (سيرة النبويّه ) ابن هشام 3/240 .
243ـ سوره احزاب (33)، آيه 25 ـ 26.
244ـ به ضم دال مهمله .
245ـ سوره بقره (2)، آيه 196 .
246ـ سوره نساء (4)، آيه 102 .
247ـ (الامان ) ابن طاووس ص 133 .
248ـ به فتح قاف و راء مهمله .
249ـ (مُسْنَد احمد حنبل ) 4235، حديث 18431 .
250ـ بـه ضـمّ حـاء و فـتح دال مهملتين و سكون ياء و كسر موحده و تخفيف يا تـشـديـد يـاء مـفتوحه نام قريه اى است و اصلش نام چاهى است كه در آنجا مى باشد و از آنجا تا مكّه يك مرحله است (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
251ـ بـدان كـه روايـات در تـعـظـيـم صـحـابـه از حـضـرت رسـول صـلى اللّه عـليـه و آله بـسـيار است و روايت شده كه وقتى آن حضرت در خيمه اى بـود از پـوسـت و صـحـابـه در بـيـرون آن بـودنـد بـلال از خيمه بيرون آمد و با او بود آب دستشوى آن حضرت پس صحابه مبادرت كردند بـه سـوى آن آب هـر كـه را دست به آن رسيد براى تبرك به روى خود كشيد و هر كه را دسـت بـه آن ظـرف نـرسـيـد بـه دسـت ديگران دست ماليد و به روى خود كشيد. و از اَنَس روايت است كه گفت ديدم (سر تراش ) سر آن حضرت مى تراشيد و اصحاب برگرد آن حضرت جمع شده بودند و چنان آن موها را مى ربودند كه هر موئى به دست كسى مى افتاد و اسامة بن شريك گفته است كه به خدمت آن حضرت رفتم صحابه را بر دور آن حضرت چـنـان سـاكـن و سـاكـت يـافتم كه گويا مرغ بر سر ايشان نشسته بود. و مغيره گفت كه اصحاب آن حضرت چون مى خواستند در خانه آن حضرت را بكوبند ناخن بر آن مى زدند و بـه سـنـگ نـمـى كـوبـيدند و حركت نمى دادند. و بَراء بن عازب گفته كه بسيار بود مى خـواسـتـم سـؤ الى از آن حـضـرت بـكـنم از مهابت آن حضرت به تاءخير مى افكندم تا دو سال .
عـلاّمـه مـجـلسـى فـرمـود كـه تـعـظـيـم و تـكـريـم آن حـضـرت و اهـل بـيـت طـاهـرين آن حضرت عليهم السّلام چنانچه در حيات ايشان واجب بود بعد از وفات ايشان نيز لازم است ؛ زيرا كه دلايل تعظيم عامّ است و احاديث بسيار وارد شده است كه حرمت ايـشـان بعد از موت مثل حرمت ايشان است در حال حيات وحىّ و ميّت ايشان مساويند و ايشان را بـعد از وفات اطّلاع بر احوال مردم است پس بايد كه در روضات مقدّسه و ضرايح منوّره ايـشان با ادب داخل شوند و با رعايت ادب بيرون آيند و پشت به ضريح نكنند و پا دراز نـكـنـنـد و در هنگام زيارت با ادب بايستند و آهسته بخوانند و آنچه به حسب شرع و عرف متضمّن تعظيم و تفخيم است به عمل آورند مگر آنچه را كه بخصوص نهى از آن وارد شده بـاشـد مـانـنـد سجده كردن و پيشانى بر قبر گذاشتن ؛ و نام شريف ايشان را در گفتن و نوشتن تعظيم بكنند و هرگاه گويند يا شنوند صلوات بفرستند و احاديث ايشان را احترام بـكـنـنـد و ذُريـّه طـيّبه ايشان را و راويان احاديث ايشان و حافظان شريعت ايشان را براى تـعـظـيـم ايـشـان تـعظيم كنند. مُجملاً هر چه به ايشان منسوب است تعظيم او متضمّن تعظيم ايـشان است و تعظيم ايشان تعظيم خداوند عالميان است انتهى .(شيخ عباس قمى رحمه اللّه ).
252ـ سوره فتح (48)، آيه 18 .
253ـ (شرح نهج البلاغه ) ابن ابى الحديد، 12/59 .
254ـ بـراى اطـلاع بـيـشـتر ر.ك ، (النصّ و الاجتهاد) علامه شرف الدين ص 139 ـ 160 .
255ـ سوره فتح (48)، آيه 27 .
256ـ سوره فتح (48)، آيه 18.
257ـ الروضـة المـختاره (القسم الثانى (شرح القصائد العلويات السبح )) ص 91 ـ 92 .
258ـ (ارشاد شيخ مفيد) 1/128 .
259ـ (مناقب ) خوارزمى ص 37 .
260ـ پل
261ـ (از جـمله نمازها، نماز جناب جعفر طيّارعليه السّلام است كه اكسير اعظم و كـبـريـت احمر است و به سندهاى بسيار معتبر با فضيلت بسيار كه عمده آمرزش گناهان عـظـيـمـه است وارد شده و افضل اوقات آن صدر نهار جمعه است و آن چهار ركعت است به دو تـشـهـد و دو سـلام ؛ در ركعت اول بعد از سوره حمد، (إ ذا زُلْزِلَتْ)) مى خواند و در ركعت دوم ، سـوره والعـاديـات و در ركـعت سوم ، (إ ذا جاءَ نصراللّه ) و در ركعت چهارم (قُلْ هُوَ اللّهُ اَحـَد) و در هـر ركـعـت بـعـد از فـراغ از قرائت ، پانزده مرتبه مى گويد: (سُبْحانَ اللّهِ وَالْحـَمـْدُ للّهِ وَلا إ لهَ إ لاّ اللّهُ وَاللّهُ اكـبـرُ) و در ركوع همين تسبيحات را ده مرتبه مى گـويـد و چـون سـر از ركـوع بـرمـى دارد، ده مـرتـبـه و در سـجـده اول ده مـرتـبـه و بـعـد از سـربـرداشـتـن ده مـرتبه و در سجده دوم ده مرتبه و بعد از سر بـرداشـتن پيش از آنكه برخيزد ده مرتبه ، در هر چهار ركعت چنين مى كند كه مجموع سيصد مـرتـبـه شـود...) مـفـاتـيـح الجـنـان شـيـخ عـبـاس قـمـى رحـمـه اللّه بـاب اول ، فصل چهارم .
262ـ اضـطـباع : ردا از زير بغل راست بر كتف چپ انداختن است در اين صورت دوش راست برهنه ماند و دوش چپ پوشيده گردد.
263ـ (انـسـاب الا شـراف ) 2/298، تـحـقـيـق دكـتـر سهيل زكّار
264ـ (امالى ) شيخ صدوق ، ص 133، مجلس 17، حديث 127 .
265ـ (بحارالانوار) 22/274 .
266ـ در بعضى روايت است كه حضرت صلى اللّه عليه و آله ، عمرو عاص را نيز سركرده ، كرده و فرستاده و او نيز خائب برگشت . (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
267ـ تفسير على بن ابراهيم قمى 2/439 .
268ـ (ارشاد شيخ مفيد) 1/116 ـ 117 .
269ـ سوره ممتحنه (60)، آيه 1. ر.ك : (ارشاد شيخ مفيد) 1/56 .
270ـ (سـَلَحَ) بـه مـهـمـلتـين از باب (فَتَحَ) يعنى سرگين و غايط كرد. (قمى رحمه اللّه )
271ـ بـه فـتـح حـاء و ضـمّ جـيم ، موضعى است در مكّه و در آنجا قبر حضرت خديجه ـ رضى اللّه عنها ـ است . (قمى رحمه اللّه ).
272ـ سوره إ سراء (17)، آيه 81 .
273ـ سوره سباء (34)، آيه 49 .
274ـ ناودان .
275ـ (عِضادَتْين ) به كسر، دوبازوى در است (قمى رحمه اللّه ).
276ـ سوره يوسف (12)، آيه 92 .
277ـ سوره ممتحنه (60)، آيه 12 .
278ـ بـعـضـى گـفـتـه انـد (اُمّ حـكـيـم دخـتـر حارث بن عبدالمطّلب ) اين سؤ ال را كرد (قمى رحمه اللّه ) .
279ـ (شـرح تـجـريـد) قـوشـچى ص 487، (كشف اليقين ) علامه حلّى ص 143 .
280ـ سوره توبه (9)، آيه 25
281ـ (ارشاد شيخ مفيد) 1/140 .
282ـ (ارشاد شيغ مفيد) 1/143 .
283ـ در بـعـضـى نـسـخه ها (نَصاح ) يا (نِصاح ) ضبط شده ولى ظاهرا (نضاح ) صحيح است .
284ـ اشـاره اسـت بـه قـوله تـعـالى : (فـلمـّا كـتـب عـليـهـم القتال تَوَلَّوا)
285ـ لا خـلاف فى كسر اوّله و اصحاب الحديث يكسرون عينه و يشدّدون رائه و اهل الادب يخطّئونهم و يسكنون العين و يخففون الرّاء و هو موضع مكّه و الطائف و هى الى جار مكّه اقرب (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
286ـ بر وزن حَمْراء. (شيخ عباس قمى رحمه اللّه )
287ـ سوره حجرات (49)، آيه 54 .
288ـ (زِبـرقـان ) بـه كـسر زاء به معنى ماه است و لَقب حصين بن بدر است به جهت جمال او يا به جهت زردى عمامه اش . (قمى رحمه اللّه ).
289ـ (تبوك ) به فتح تاء مثناة و ضم باء موحّده .
290ـ بـه كـسـر حـاء و سكون جيم ، ديار ثمود و بلاد آنهاست در ناحيه شام ؛ قال اللّه تعالى : (كَذَّبَ اَصْحابُ الحِجْرِ المُرْسَلينَ) (شيخ عبّاس قمّى رحمه اللّه ) .
291ـ سوره توبه (9)، آيه 38 .
292ـ سوره توبه (9) ، آيه 79.
293ـ سوره توبه (9)، آيه 90.
294ـ سوره توبه (9)، آيه 81 .
295ـ سوره توبه (9)، آيه 43 .
296ـ (مُسْنَد احمد حنبل ) 1/282، حديث 1493 .
297ـ يعنى سوس به آن افتاده بود و سُوس كرمى است كه در پشم و طعام مى افتد.
298ـ زهيد يعنى كم و غير مرغوب و كم طالب .
299ـ االاِْ ه الَة بالكسر، پيه يا پيه گداخته .
300ـ السَّخـَنـَه بـه فَتْحَتَيْن يعنى فاسد شده و تغيير كرده . (قمى رحمه اللّه )
301ـ سوره توبه (9)، آيه 117.
302ـ ر.ك : (تـفـسـيـر كـشـّاف ) 2/291، ذيل آيه 74، سوره توبه .
303ـ سوره توبه (9)، آيه 107 .
304ـ (مُسْند احمد حنبل ) 1/7، حديث چهارم .
305ـ ر.ك : (حديقة الشيعه ) 1/132 ـ 134، چاپ انصاريان .
306ـ و نـيـز از ايـشـان بـود اَسـْهـَمِ بـْن النـُعمان كه او را اُسْقُف نجْران مى گفتند و مانند ع اقِب علو منزلت داشت . (قمى رحمه اللّه )
307ـ ابـوحـارثـه نـامـش حـُصـَيـن بـن عـلقـمـه بـود نـَسـَبْ بـه بـكـر بـن وائل مـى رسـانـد و يـك صـد و بـيـسـت سـال عـمـر داشـت و در نـهـانـى مـعـتـقـد بـه حضرت رسول صلى اللّه عليه و آله و سلّم بود (قمى رحمه اللّه ).
308ـ سوره آل عمران (3)، آيه 59 .
309ـ سوره آل عمران (3)، آيه 61 .
310ـ زمـخـشـرى و فـخـر رازى و بـيـضـاوى و بـسـيـارى از عـلمـاى اهـل سنت گواهى دادند به همين آيه مباهله كه على عليه السّلام و فاطمه و فرزندان او بعد از پـيـغـمـبـر صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلم از تـمـام روى زمـيـن بـهـترند و اينكه حسنَيْن عـليـهماالسلام فرزندان پيغمبرند به حكم (اَبْنائنا) و اينكه على اَشْرَف است از ساير انبياء و از تمام صحابه به حكم (اَنْفسَنا) (قمى رحمه اللّه ).
311ـ در بـعـض روايـات دارد مـصـالحـه فـرمـود كـه هـر سـال دو هـزار جـامـه نفيس و هزار مثقال طلا بدهند نصف آن را در محرّم و نصف ديگر را در ماه رجب (قمى رحمه اللّه ) .
312ـ (تفسير كشّاف ) 1/368 .
313ـ سوره احزاب (33)، آيه 33.
314ـ (تفسير كشّاف ) 1/370 .
315ـ سوره حجّ (22)، آيه 27 .
316ـ شتر و گوسفند قربانى (قمى رحمه اللّه ).
317ـ سوره بقره (2)، آيه 158 .
318ـ (مـجـمـع البـيـان ) 2/289، ذيل آيه 196 سوره بقره . (ارشاد شيخ مفيد) 1/174، (إ علام الورى طبرسى ) 1/261 .
319ـ (صحيح مسلم ) 2/724، باب حجة النبى صلى اللّه عليه و آله ، حديث 1218. (الكافى ) 4/245 ـ 246 باب حج النبى صلى اللّه عليه و آله حديث دوم .
320ـ سوره آل عمران (3)، آيه 95 .
321ـ (الكافى ) 4/246، باب حج النبى صلى اللّه عليه و آله ، حديث دوم .
322ـ سوره بقره (2)، آيه 199.
323ـ (الكـافـى ) 4/245 ـ 248، بـاب حجّ النبى صلى اللّه عليه و آله ، حديث 2 ـ 4 .
324ـ (ارشاد شيخ مفيد) 1/174، (إ علام الورى طبرسى ) 1/261 .
325ـ سوره مائده (5)، آيه 67.
326ـ سوره مائده (5)، آيه 67 .
327ـ ر.ك : (حـديـقـة الشـيـعـه ) 1/15، (فضائل الخمسه من الصحاح الستة ) 1/432 .
328ـ (دفـاع از تـشـيـع ) شـيـخ مـفـيـد رحـمـه اللّه ص 530، (اسـرار آل محمد صلى اللّه عليه و آله ) ص 512، (مناقب ) خوارزمى ص 136.