اين شهر بسيار كهن و قديمى ايران باستان است كه قرن ها پيش از اسلام وجود داشته . مورخان قديم بعضى از حاكمان را كه در زمان پادشاهان باستانى ايران قديم در قم حكومت كرده اند، نام برده اند، و مداركى در دست است كه اسكندر مقدونى ، قم را ويثران كرد. احتمالا آبادى قم در زمان هخامنشيان آغاز گرديده است . (164)
در تاريخ قم آمده است كه : يكى از آتشكده هاى معروف در زمان زردتشتيان در قريه اى از قم به نام نردجان بوده ، كه سايقه زيادى داشته است و قوم مجوس درباره آن زياد سخن گفته اند، و چون اسلام به ايران آمد، تلاش زيادى براى حفظ و نگهدارى آن نمودند. سرانجام آن را به دو بهره نمودند، بهره اى را به طرف فارس در قريه اى به نام بكاران ، و بهره اى را به قريه فسا منتقل ساختند كه اگر يكى خاموش شود، ديگر باقى بماند (165)
در شهر قم خيابانى به نام آذر وجود دارد كه پس از گذشت 1413 سال ، هنوز هم اين خيابان را به نام آذر مى خوانند (166)، و به اين علت اين خيابان را آذر گفته اند كه از قديم الايام در مسير آتشكده اى بوده است كه به طرف قريه نردجان منتهى مى شده است . اما وجه تسميه قم ، با اينكه احتمالات گوناگونى ذكر شده ولى صحيح ترين آنها اين است كه واژه قم ، معرب كومه است ، كه در زبان فارسى به معناى (گودال پر آب ) و نيز جايگاه كمين شكار مى باشد.
چون سرزمين اطراف قم ، قبل از آنكه قم به شكل شهر در آيد، داراى گودالهاى پر آبى بوده و چوپانان ، گوسفندان خود را براى آشاميدن آب و چريدن در سبزه زارهاى اطراف آن گودال ها مى بردند، به تدريج عده اى از چوپان ها در اطراف كومه ها مسكن نموده و اقامت نمودند، و نيز شكارچيان در اطراف اين كومه ها به شكار مى پرداختند و پس از ظهور اسلام و نفوذ تازيان ، بسيارى از كلمات تغيير پيدا كرد. از جمله ، عرب ها، كومه را قم تلفظ كردند. (167)
بناى شهر قم را به يكى از پادشاهان پيشدادى - طهمورث - نسبت داده اند. شكى نيست كه در زمان ساسانيان ، شهر قم معروف بوده است . (168)
و در كتابى كه از آن عصر به خط پهلوى باقى مانده و عنوانش ‍ (خسروگو اذان و ريزك ) است ، سخنى از قم به ميان آمده است كه : خسرو از غلام خود به نام (ريزك ) پرسيد بوى بهشت چگونه است ؟ غلام در پاسخ گفت : اگر بوى شراب خسروانى و سيب شامى و گل سمرقندى و ترنج طبرى و نرگس مشكى و بنفشه اصفهانى و زعفران قمى و نيلوفر شيروانى را فراهم سازى ، از بوى بهشت ، بوئى توان برد.
و نيز در شاهنامه فردوسى در سه جا از قم نام برده شده كه نمايانگر وجود اين شهر در عصر ساسانيان است . بنا به گفته استخرى ، در يك منزلى شهر قم ديهى بوده بنام (قريه المجوس ) كه مردم آن همگى كيش زرتشتى داشته اند و معبد و آتشكده و دخمه هاى فراوانى در اطراف قم وجود داشته است . مطالب فوق را استاد رشيد ياسمى در رابطه با تاريخ قم آورده است . ولى مرحوم استاد علامه عباس فيض در گنجينه آثار قم آنها را با دلائلى رد كرده است . (169)