نهضتى عليه ارتجاع كاتوليك . فشار بيش از اندازه كليساى كاتوليك و وجود دستورات بسيار سخنگيرانه آن و گرفتن باجهاى كلان از عوام بيچاره ، مسيحى ، باعث گرديد كه گروهى از روشنفكران از كليساى روم فاصله بگيرند و راهى جداى از مذاهب كاتوليك و ارتودوكس بجويند.
آنان نخستين جريان معترضى بودند كه تاريخ مسيحيت خود مى ديد. لوتر رهبر اين نهضت در سال 1488 م عليه دكان روحانيت كاتوليك مبنى بر خريد و فروش گناه و بهشت و عفو نامه هاى پدران روحانى آشكارا به اعتراض برخاست . و اين مبناى نخستين مذهب پروتستان گرديد.
فليسين شاله مى گويد: در قرون وسطى و پس از جنگهاى صليبى ، در اثر پيدايش افكار نوين در اروپا، گروهى دريافتند كه كليساى روم از كليساى اوليه دين عيسى دور شده است . از طرفى بعضى از پادشاهان اروپا از ((استيلاء روحانى )) رم رنج مى بردند و در صدد بودند خود را از بند ((پاپ )) رها سازند. اخذ مالياتهاى ارضى بوسيله كليسا موجب وخامت اوضاع و تحريك مردم عليه دستگاه روحانى شد. اين علل اخلاقى و سياسى و اقتصادى در قرن شانزدهم ميلادى اصلاحات جديدى را در دين ايجاد كرد. ((لوتر)) از اين فرصت مناسب استفاده كرد و به مخالفت عليه دستگاه كليساى رم قيام كرد و ((سازمان كليساهاى پروتستانى )) را بوجود آورد.
كليساهاى پروتستانى با وجود اين كه در برخى از مسائل با يكديگر اختلاف دارند، مع ذلك در امورى مشترك هستند: ((همگى با قدرت الهى پاپ مخالف اند))؛ بر خلاف كليساى كاتوليك ((داراى تشكيلات دموكراسى هستند))؛ اشخاص غير روحانى در انتخاب پاسوران سهيم اند؛ مؤ منان براى ارتباط با خدا احتياج به روحانيون ندارند؛ مقام كشيشى همگانى است ؛ كشيشان ازدواج مى كنند؛ اعتراف به گناهان اجبارى نيست ؛ اساس ‍ شريعت كتاب مقدس است ؛ مؤ من مى تواند به آزادى اصول عقايد خويش ‍ را از كتاب مقدس بدست آورد و احتياجى به روحانيان كليسا ندارد؛ و به بكارت مريم و مقدسين و برزخ عقيده ندارند.
در كليساهاى پروتستانى در يك طرف مردمانى محافظه كار و قديمى و در طرف ديگر مسيحيان آزاديخواه و حقيقت جو و عرفانى در مقابل يكديگر قرار دارند. بعضى از علماى الهى پروتستانى آزاديخواه ، عقايد مسيحى را طبق مقتضيات زمان براى متجددين تفسير مى كنند. خودخواهى ، گناه اصلى است و رستگارى در اجتناب از اغراض است . جهنم وجود ندارد ولى جهت شايستگان در جهان ديگر، سعادت برقرار است . مراسم به زبان كشورى انجام مى گيرد. افكار ملى به جدائى كليساهاى پروتستانى كمك مى كند. از اين جهت كليساهاى كاتوليك به ذكر ارزش بين المللى بودن كليساهاى كاتوليك مى پردازند و كليساى پروتستان را موجد اختلاف و جدائى جامعه مسيحى مى دانند.
كليساهاى طرفدار ((لوتر)) در آلمان و كشورهاى اسكانديناوى و كليساهاى طرفدار ((كالون )) در فرانسه و سويس و هلند برقرار است . كليساى ((آنگليكان )) و كليساى فرقه ديگرى از پروتستان در ((اكوس )) از تاءسيسات انگلستان است .
در آئين پروتستان ، مخصوصا در انگلستان و ايالات متحده آمريكا فرقه هاى بسيارى ديده مى شود كه در بعضى اعمال با يكديگر اختلاف دارند:
((مغتلسه ))؛ تعميد كودكان را قبول ندارند، و بالغان را با فرو بردن در مايع ، تعميد مى دهند. تشكيلات آنان به كليساى ابتدائى شباهت دارد. با سوگند ياد كردن و خدمت نظام مخالفت دارند.
((روشن گرايان ))؛ قرائت كتاب مقدس و تصفيه و تزكيه زندگى داخلى را طبق روش مخصوص از شرايط رستگارى مى دانند.
((انجمن دوستان )) يا ((كاكرها))؛ با دروغ و جنگ و بردگى دشمنى دارند.
((مورمونها))؛ كتاب مقدس را حاكم مى دانند.
((يكتا گرايان ))؛ طرفدار آزادى كامل دينى هستند و از حكمت وحدت مطلقه خدا پيروى مى كنند و ((تثليث )) را انكار مى كنند.
((سالوتيان )) دسته ديگرى از فرق پروتستان اند.
صوفيان ، آئين بودا و هندو و ساير اديان را با دين مسيح جمع كرده و متحد ساخته اند.(565)
در قرن چهاردهم ميلادى يك نفر از روحانيون انگليسى به نام ((جان ويگلف )) عليه قدرت ((پاپ )) قيام نمود.
اين مرد كه بين سالهاى 1384-1324 ميلادى مى زيست ، با مراسم عشاء ربانى ، تدهين محتضر، اعتراف به گناه ، صدور عفونامه از سوى پاپ و دخالت پاپ در امور سياسى - دنيوى مخالفت كرد. پاپ او را تكفير نمود و چهل سال پس از مرگش ، جسد او را از خاك درآورده و سوزاندند. ((جان )) براى نخستين بار ((كتاب مقدس )) را به زبان انگليسى ترجمه كرد و پيروان او مردم را آموزش مى دادند.(566)
((جان ويگلف )) با فحشاء و فساد و شرب مسكرات در ميان روحانيون بشدت مخالفت كرد. دربار انگلستان از ((جان )) حمايت كرد و همين حمايت باعث شد تا افكار او بزودى گسترش يابد.(567) اقدامات و افكار ((جان ويگلف )) بود كه زمينه هاى نهضت ((لوتر)) و ((كالون )) را فراهم ساخت .
عصيان ((مارتين لوتر)) عليه مذهب مندرس و كليساى مرتجع كاتوليك بسيار ريشه دار و عميق بود. او نفى و محو مطلق مذهب كاتوليك را خواستار شد.
((كالون )) در ادامه راه ((لوتر)) اقدامات مشابه و مؤ ثرى كرد. تعاليم كالون در فرانسه طرفداران بسيارى پيدا كرد.
فرقه پروتستان در حدود نود ميليون نفر پيرو دارد كه اكثرا در آلمان ، آمريكا و كشورهاى اسكانديناوى سكونت دارند. كليساى لوتر از كليساى كاتوليك جدا است ؛ و از لحاظ سلسله مراتب ، اختلافاتى با آن دارد.
زبان مذهبى پروتستانها، انگليسى است . مراسم و شعائر پروتستانها عبارت است از:
1- تعميد.
2- اعتراف غير اجبارى .
3- تناول و افطار.
4- تلاوت كتاب مقدس .
5- حضور در كليسا و قرائت ادعيه لوتر.
6- ازدواج .
اعياد مذهبى پروتستانها با اعياد كاتوليك ها يكى است . برخى آمار تعداد پروتستانها را در جهان به دويست و شش ميليون نفر مى رساند. محل اجتماع پروتستانها در انگلستان ، اسكاتلند، استراليا، آمريكا و كانادا مى باشد.(568)