در عهد سلسله هجدهم در قرن چهارده قبل از ميلاد پادشاهى به نام ((آمن هتپ )) چهارم يا ((آمنوفيس )) چهارم يكتاپرستى را در مصر برقرار كرد يكى از خدايان به نام ((آتون )) (مظهر قرص آفتاب ) را كه تا آن زمان چندان ارزش نداشت ، به عنوان خدا پذيرفت . چون در ((تب )) نفوذ روحانيون ((آمون )) بيشتر بود و مانع اجراى اصلاحات جديد مى شدند، در سال چهارم سلطنت پايتخت را ترك كرد و در مصر وسطى شهر جديدى به نام ((آختاتون )) (افق قرص آفتاب ) موسوم به ((تل ال آمارنا بنا كرد... و نام آمون را در همه جا از ميان برد و مراسم آن را ممنوع ساخت ...
با اين تحول بزرگ مذهبى ، پادشاه جدائى درخشان بين شرك قديم و واحد پرستى جديد ايجاد كرد. با اين عمل ، پادشاه در نظر داشت تا اولا قدرت سياسى روحانيون آمون را در هم شكند، و ثانيا دين در انحصار مردم تب نباشد، و ثالثا رعاياى غير مصرى امپراطورى نيز بتوانند از آن استفاده كنند. به اين ترتيب دين آفتاب مقدمات پيدايش طرز تفكر همگانى بودن اديان را در جهان ايجاد كرد. اخناتون فقط به از ميان بردن مراسم گذشته اكتفا نكرد، بلكه مقررات جديد مذهبى براى زندگى همگانى وضع نمود. در اين دين ، خورشيد مظهر حقيقت و شعار و علامت بشمار مى رفت ، انچه شاه در مقام خدائى مى شناخت ، يك وجود قادر نبود؛ بلكه موجودى شبيه انسان و مانند وى محدود بود. ((خدا خورشيد)) طبيعى نبود، بلكه تمام امور نيك مانند گرما و روشنائى و آتش و آفتاب بود كه آن ستاره در جهان منتشر مى كرد. فرعون اين اعمال نيك و اين نيروى حيات بخش را در اطراف خود آشكار ساخت و مداخله ((خورشيد خدا)) را در آفرينش جهان و در حوادث عجيب زمان كه در اطراف وى جريان داشت ، شناخت ... در دين جديد نوعى تناسخ ديده مى شد و وساطت طبقه روحانيون لازم نبود... اين انقلاب بزرگ دينى تحول بزرگ اخلافى در برداشت ؛ خورشيد به تمام ملل از فقير و غنى يكسان نور افشانى مى كرد و بدين ترتيب در همه چيز پرتو ايزدى وجود داشت كه همه از اختيار و غريزه سرچشمه مى گرفت . آزادى و عشق طبيعت و علاقمندى خالق به مخلوق خود اساس دين آمارنيها بشمار مى رفت .
... راويان قديم و روحانيون از اين تحول اجتماعى كه منافع آنان را به خطر مى انداخت ، ناراضى شدند و به مبارزه برخاستند.
اخناتون در سن 29 سالگى در گذشت و داماد اول او پادشاه شد و يك سال سلطنت كرد. داماد دومى از روحانيون آمون اطاعت كرد و آمارنا را به قصد ((تب )) ترك كرد... جانشين اين پادشاه ((هرم هب )) چون نظامى و دست پرورده روحانيون بود، عبادتگاهها را ويران و نام ((آتون )) را پاك كرد و دوباره در همه جا نام ((آمون )) را برقرار ساخت و به اين ترتيب بزرگترين جنبش دينى تاريخ عمومى جهان و مصر پايان يافت .(96)
روحانيون ايزيس موى صورت و فرق سر را مى تراشيدند و لباس كتان ، مانند پرده ، در بر مى كردند و به وسيله زنگوله زنگ مى زدند و مؤ منين را براى انجام مراسم در مقابل صورت دعوت مى كردند(97) كتاب شناسى ؛
براى دريافت اديان و مذاهب مصر باستان ن ك :
به فارسى : در اين زمينه ها: ريشه هاى پيدايى مصر باستان ، رشد، مصريان روزگار فراعنه ، و... ن‍ ك : بذيل ديويد سن / آفريقا تاريخ يك قاره . ترجمه رياحى و مولوى تهران 1358. + جان ناس / تاريخ جامع اديان + ويل دورانت / تاريخ تمدن . كتاب اول . + ه :ج . ولز / كليات تاريخ . ترجمه رجب نيا. + گوردون چايلد / سير تاريخ . ترجمه بهمنش + فيليپ حتى / شرق نزديك .