جنبش شيخيه در قرن سيزدهم هجري در ايران ظهور كرد و سپس به بابيه تبديل شد و به صورت حركتي بر ضد سنت هاي ديني و اجتماعي تشيع درآمد. آنگاه اين حركت با تغيير محتوايي خود تحت عنوان فرقه ي بهائيت تغيير شكل داد و به عنوان حركتي سياسي و اجتماعي بر ضد سنت هاي ديني و اجتماعي حاكم بر جامعه به فعاليت پرداخت و مورد پشتيباني.
حكومت هاي استعماري روس و انگليس و بعدها آمريكا واقع شد. بهائيت از اين طريق به يك فرقه ي متنفذ در سطح جهان تبديل شد و توانست در بسياري از تحولات تاريخ معاصر ايران مؤثر واقع شود.
مطالب كتاب حاضر از دو بخش كلي تشكيل شده است: در بخش اول كه قسمت پژوهشي نوشتار حاضر مي باشد، به پيشينه ي تاريخي بهائيت و نحوه ي شكل گيري فرقه ي بهائيه، و تبيين فرقه ي بهائيت از زمان شكل گيري تا پيروزي انقلاب اسلامي پرداخته شده است. اين بخش را مي توان نوعي بستر تاريخي دانست كه براي تفسير و توضيح بخش دوم (بخش اسناد) ضروري به نظر مي رسد. بخش دوم شامل اسناد مختلفي است كه به بهائيت مربوط مي شود.
مجموعه اسناد مربوط به فرقه ي بهائيت در مركز اسناد انقلاب اسلامي بالغ بر چند هزار برگ است كه در چند پرونده ي انفرادي - شامل فعاليت هاي بهائيان در شهرهاي مختلف مي باشد - نگهداري مي شود. اسناد مذكور كه حول فعاليت هاي سياسي، اقتصادي، تبليغاتي بهائيان گردآوري شده است، شامل گزارش هاي مأموران شهرباني و ساواك و حاصل كنترل بهائيان توسط ادارات مختلف سازمان امنيت و اطلاعات كشور
(ساواك) و مأموران شهرباني مي باشد.
عمده ترين مطالب اسناد، گزارش هاي شهرباني است كه از سال هاي پاياني حكومت رضاشاه پهلوي آغاز شده و تا سال ها پس از پيروزي انقلاب اسلامي ادامه مي يابد. پس از آن، گزارش هاي ساواك نيز به مطالب فوق افزوده شده است. بر اساس موضوع اسناد به چند بخش تقسيم مي شود: 1. اسناد مربوط به فعاليت هاي تبليغاتي بهائيان، تقريبا در سراسر ايران به ويژه شهرهاي بزرگي چون شيراز، اصفهان، تبريز، آبادان، همدان و...، 2. اسناد مربوط به نحوه ي ارتباط بهائيان ايران با مركز بزرگ بهائيت «بيت العدل اعظم» در حيفا و ارسال كمك هاي مالي، هدايا و نذورات به آنجا از مهم ترين موضوعات اين بخش است. 3. اسناد مربوط به مخالفت و مبارزات علما و گروه هاي مذهبي مسلمان عليه فعاليت هاي بهائيان و درگيري ميان بهائيان و مسلمانان در نواحي مختلف. 4. اسناد راجع به فعاليت هاي سياسي بهائيان و نفوذ آنان در مراكز و مشاغل دولتي. مهم ترين ويژگي اين اسناد، سياسي بودن آنها و نحوه ي ارتباط بهائيان با حكومت پهلوي، همچنين ميزان حمايت و پشتيباني دولت پهلوي از بهائيان است. بخش مهم ديگري از اسناد به فعاليت هاي اقتصادي بهائيان و سوء استفاده ها و زد و بندهاي ناشي از آن مربوط مي شود كه غالبا پرونده ي اسناد اين بخش به شكل پرونده هاي انفرادي است و به اشخاص مقتدر و صاحب نفوذ در امور حكومت مربوط مي باشد. بررسي اين پرونده ها نشان مي دهد كه چگونه بهائيان توانستند با نفوذ در سياست، نبض اقتصادي مملكت را به دست گيرند و از اين طريق در تحولات و اوضاع زمان خود تأثير گذار باشند.
يكي از مهم ترين موضوعات اسناد مربوط به بهائيت، ارتباط بهائيان با يهوديان و نوع همكاري آنان با يكديگر مي باشد. به ويژه اسناد مربوط به ارسال كمك هاي مالي بهائيان ايران به يهوديان پس از تشكيل دولت اسرائيل نشان دهنده ي ميزان همكاري بهائيان با دولت اسرائيل و تأثير آنان بر چگونگي اوضاع آن زمان مي باشد.
براي تدوين اين مجموعه و آماده ساختن اسناد براي چاپ و عرضه به جامعه ي علمي، نخست كل پرونده هاي مربوط به اسناد بهائيت موجود در مركز اسناد انقلاب
اسلامي مطالعه شد و اسناد مهمي كه بيانگر حضور اين فرقه در جامعه و نقش آنان در تحولات سياسي، اجتماعي و اقتصادي ايران و به طور كلي تأثير آنها را در اوضاع و مسائل مختلف كشور نشان مي داد، از كل مجموعه تفكيك شدند. براي تصحيح اسناد ناخوانا با رعايت اصل امانت در بازنويسي اسناد، علائم، نشان ها، مهرها، حواشي و ساير اطلاعات سند بازنويسي شده اند. در تكميل كار، ضمن دادن عنوان به هر سند، براي گويا كردن متن و سهولت استفاده از آنها، اسناد به ترتيب زماني و موضوعي مرتب شده و به هر سند شماره اي داده شد. در مرحله ي بعدي مجموعه ي اسناد گزينش شده بر اساس تاريخ موضوع هر سند دسته بندي شدند كه مطالعه آنها سيري از حوادث مرتبط به موضوع اصلي پژوهش را نشان مي دهد.
براي تكميل هر چه بيشتر مطالب، علاوه بر پرونده ي اسناد بهائيت سعي شده از پرونده ي اسناد ديگري كه به نحوي در ارتباط با بهائيت بوده و يا بهائيان در نحوه ي پديد آمدن آن رويداد نقش داشته اند، استفاده شود؛ از جمله پرونده ي اسناد مربوط به روابط ايران و اسرائيل، پرونده ي اسناد قيام 15 خرداد 1342، پرونده ي اسناد واقعه ي فيضيه ي قم و نيز پرونده هاي انفرادي برخي از رجال و سران دولتي كه پيرو مسلك بهائي بودند و از اين طريق بر استحكام جامعه ي بهائيت تلاش مي كردند، مورد استفاده قرار گيرد.
در تهيه و تنظيم اسناد، نگارنده سعي كرد از اسناد و پرونده هايي كه بيشتر فعاليت هاي سياسي بهائيان را در ارتباط با حكومت پهلوي نشان مي داد، استفاده كند؛ لذا براي پوشاندن جامه ي عمل به اين مهم، به آرشيو سازمان ها و مؤسساتي كه در دسترس بوده اند، نظير سازمان اسناد ملي، مؤسسه ي مطالعات و پژوهش هاي سياسي و غيره، مراجعه كرده و اسناد بهائيت موجود در آنها را تا حد امكان مورد استفاده قرار داده است. چه بسا براي در اختيار گرفتن اين اسناد موانعي وجود داشت: برخي از سازمان ها پرونده ي مربوط به اسناد بهائيت را محدود نموده، بعضي ديگر هيچ سندي در مورد بهائيت از خود ارائه ندادند و اين از مشكلات جدي طرح بود.
وجود اين گونه اسناد در كنار آثار ديگري چون كتاب ها، مجلات، روزنامه ها،
خاطرات، به ويژه خاطرات دو تن از رجال مهم و با نفوذ دوره ي پهلوي، يعني خاطرات حبيب الله ثابت پاسال كه اخيرا توسط فرزندانش در آمريكا منتشر شده و مركز اسناد انقلاب اسلامي براي اولين بار آن را تهيه كرده در اختيار نگارنده گذاشت و خاطرات آخرين سفير اسرائيل در ايران، «مئير عزري»، به تكميل هر چه بهتر مطالب مربوط به بهائيت در ايران كمك كرد.
ثريا شهسواري
عضو علمي دانشگاه پيام نور