مطالب تحقيقي اين كتاب، كه اينك مي خواهيد آن را بخوانيد، محصول چند سال
تحقيق و بررسي و مطالعه ي عيني و نظري است، كه در چگونگي تاريخ و فلسفه ي ديني فرقه ها و كيشهاي: شيخي، بابي، بهائي و پاكديني (مكتب كسروي) انجام شده است، مذهب نامبرده كيشهائي هستند كه در اوضاع نابسامان دوره ي قاجاري پديد آمده اند، كه هم اكنون كم و بيش پيرواني در ايران دارند. مطالعه ي اين كتاب، تا اندازه اي خواننده را به اوضاع آشفته ي اجتماعي و مذهبي آن دوره منتقل كرده و به وضع مذهبي و سيره ي علماي مذهبي ايران آن زمان آشنا مي كند. چنانكه در مبحث بعدي (آغاز سخن) بتفصيل بيشتري گفته ايم، گفتار و نوشتار ما، درباره ي مذاهب نامبرده در اين كتاب، دور از تعصب مثبت و منفي و غرض ورزي است؛ شيوه ي كار ما به هيچوجه جنبه ي ابطال ورد و يا طرفداري از هيچ عقيده و مذهبي نيست، بلكه هدف ما فقط تحقيق و بررسي از نظر علم «دين شناسي تطبيقي» است كه شعبه اي از «تاريخ اديان» است كه در آن علم، بي طرفي و بي تعصبي، شرط اصلي است. يادآوري اين نكته در اينجا لازم است، كه ما در اين كتاب و آثار ديگر خود، از جهت اينكه به كيشهائي - حق يا باطل - كه مورد بحث و تحقيق قرار داده و نام «مذهب» اطلاق كرده ايم، گاهي مورد خرده گيري بعضي اشخاص واقع شده ايم؛ بدين معنا كه گفته اند: نبايد به كيشهائي كه از نظر اسلام و شيعه باطل شمرده مي شوند، مانند: مذاهب باب و بهاء، عنوان «مذهب» بگذاريم. پاسخ ما اينست كه شيوه ي كار ما، رديه نويسي و ابطال مذاهب باطل نيست، بلكه هدف ما دين شناسي تطبيقي و بررسي از نظر تاريخ اديان است، آشنايان به علم تازه ي تاريخ اديان كه شعبه اي از جامعه شناسي است، مي دانند كه در آن علم، همه ي كيشها و آئينهايي كه جنبه ي ديني - اعم از حق يا باطل - دارند، به نام «دين» يا «مذهب» خوانده مي شود. غرض اصلي در آن علم تحقيق و بررسي صرف از تاريخ و فلسفه اديان و مذاهب است - آنچنانكه بوده اند، نه اينكه بايد باشند - بنابراين، چون ما هم در اين كتاب به شيوه ي تاريخ اديان وارد بحث شده ايم، از اين رو هر دين و مذهبي را - چه حق باشد و چه باطل - كه داراي عقايد و آداب و اساطير باشد، به نام مذهب و يا دين خوانده ايم. به هر منوال، خواننده ي عزيز بايد لحن سخن ما را در اين كتاب بداند كه غرض ما، رديه نويسي نيست، بلكه كار ما صرفا تحقيق و بررسي است؛ و هدف اصلي ما، بيان مطالب اصلي و جستجوي انگيزه هاي رويدادهاي تاريخي و مذهبي است - آنگونه كه بوده، نه آنگونه كه بايد باشد روي اين مبنا از خوانندگان عزيز - چه مخالفان و چه هواخواهان مذاهب مورد بحث در اين كتاب - تمنا دارد كه مطالب آن را، با دقت مطالعه فرمايند و احيانا چنانچه مواردي با مذاق و سليقه مذهبي آنان سازگاري نداشت، نگارنده را بي تقصير دانسته و گناه و تقصير را به گردن «حقيقت تلخ» بگذارند و بدانند كه حقير، مؤلف مطالب تحقيقي هستم، نه يك مصنف. با همه ي اين اوصاف گفتار و نوشتار ما در اين كتاب، نمي تواند به كلي دور از لغزش و اشتباه باشد، لذا از خوانندگان صاحب نظر و بي غرض انتظار عفو و راهنمائي دارد كه در چاپهاي بعدي درصدد اصلاح آن برآيد. در اينجا لازم است از دوستاني كه در تأليف اين كتاب بمن كمك كرده اند، سپاسگذاري كنم، به خصوص از دوست فاضل و ارجمندم آقاي غلامرضا جمشيدي كاشمري كه در تصحيح اين كتاب كمك بيشتري كرده اند.