پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ پس از سقوط درعیه به دست ابراهیم پاشا، بسیاری از وهابی‌ها که از درعیه فرار کرده بودند، بعد از این‌که ابراهیم پاشا آن‌جا را ترک کرد، برگشتند؛ ازجمله عمر بن عبدالعزیز و ترکی پسر برادر عبدالعزیز و مشاری بن سعود. آنان به درعیه رفتند و آن‌جا را بازسازی کردند، و بسیاری از مردم آن‌جا برگشتند؛ مصری‌ها از تسلط دوباره وهابیت ترسیدند، ارتشی مجهز نمودند و به آن‌جا فرستادند، مشاری بن سعود که به عنوان حاکم درعیه انتخاب شده بود، دستگیر و به مصر تبعید شد، که در راه مرد، ولی ترکی برادرزاده عبدالعزیز شبانه گریخت.
- ترکی بن عبدالله بن محمد بن سعود
پس از فرار به صورت پنهانی مدتی در مناطق جنوب زندگی نمود و به نجد رفت و آمد می‌کرد و اعراب بادیه را به اعتقادات وهابیت دعوت می‌کرد. با زنی از قبیله تدمر ازدواج کرد که پسری که از او دارد به نام «جلوی» است، عده‌ای دور ترکی را گرفتند، قیامی علیه مصریان انجام شد که ترکی آن را غنیمت شمرد، در آن قیام مصریان مجبور به ترک حجاز شدند، و دو پایگاه نظامی در ریاض و منفوخه را ترک کردند.[1] ترکی با بیرون راندن مصریان از نجد و تسلط بر ریاض، به عنوان اولین امیر وهابی سعودی، در دور دوم حکومت آل سعود، سلسله حکومت را از فرزندان عبدالعزیز بن محمد بن سعود ربود و به نسل عبدالله بن محمد بن سعود منتقل نمود، که دور سوم حکومت آل سعود هم از این نسل می‌باشند. حکومت ترکی با ترور به دست پسر عمویش، پس از 12 سال به پایان رسید؛ او توسط مشاری بن عبدالرحمان بن مشاری بن سعود (نوه برادر محمد بن سعود) ترور شد و حکومت مشاری 40 روز بیشتر به طول نیانجامید؛ زیرا فیصل فرزند ترکی با کمک خاندان رشید، به ریاض حمله کرد و بر شهر مسلط شده و مشاری را اعدام نمود.
- فیصل بن ترکی
او حکومت را در سال 1250 قمری به دست گرفت، ولی محمد علی پاشا زیاد به او مهلت نداد و لشکری به نجد اعزام نمود. خالد بن سعود (بن عبدالعزیز بن محمد بن سعود) که جزء تبعید شدگان به مصر بود، همراه لشکر مصر به عربستان آمد؛ لشکر محمد علی پاشا بر پایتخت تسلط پیدا کرد، فیصل فرار کرد، و اسیر شد و به مصر تبعید گشت؛ مصریان خالد را به جای فیصل نصب کردند.[2]
- خالد بن سعود
خالد یارانی داشت که به انتقال حکومت از فرزندان سعود بن عبدالعزیز به فرزندان عبدالله بن محمد ناراضی بودند. بسیاری از قبایل ریاض خالد را تأیید کردند؛ در نتیجه حکومت دوباره به شاخه سعود بزرگ (سعود بن عبدالعزیز بن محمد بن سعود) بازگشت ولی این حکومت دو سال بیشتر ادامه نیافت.
- عبدالله بن ثنیان
عبدالله همراه مردم نجد علیه خالد بن سعود قیام کرد، خالد به مکه گریخت و در آنجا درگذشت. هنگامی‌که فیصل زندانی در مصر شنید که عبدالله زمام امور را به دست گرفته و خالد فرار کرده، او نیز از قلعه فرار کرد و وارد قصیم شد، عده‌ای او را تأیید کردند و با پشتیبانی قبایل عنیزه توانست با عبدالله بن ثنیان در ریاض بجنگد و او را دستگیر نموده و در سال 1258 در زندان خفه کردند.[3]
- فیصل بن ترکی
فیصل برای بار دوم به حکومت رسید و حدود بیست سال حکومت کرد. در سال 1362 قمری دولت عثمانی قصد جنگ با فیصل نمود، او هم از روی ترس متوسل به مردم قصیم شد، که صلحی را میانجی‌گری نمودند، و قرار شد فیصل هر سال ده هزار ریال پرداخت نماید. این صلح ادامه یافت تا این‌که در سال 1282 قمری، فیصل کور و فلج شد و درگذشت؛ در سال آخر امور را به فرزندش عبدالله سپرد.
- عبدالله بن فیصل
بین برادران (چهار فرزند فیصل) نزاع و درگیری رخ داد. سعود علیه برادرش عبدالله قیام کرد، جنگ خانوادگی بین دو طرف تا 25 سال ادامه پیدا کرد که به ضعف امارت وهابیان منجر شد، و بعضی از ولایات اعلام استقلال کردند. درگیری میان خاندان آل سعود ادامه داشت؛ در سال 1282 عبدالله به ریاض آمد و سعود را از آنجا راند، و حال مردم در آن زمان به گونه‌ای بود که از گرسنگی گوشت‌های گندیده الاغ‌های مرده را می‌خوردند، پوست بزها را می‌سوزاندند و می‌کوبیدند و بلکه استخوان‌ها را کوبیده و آرد می‌کردند و می‌خوردند. کسی با شمشیر کشته نمی‌شد، بلکه از گرسنگی می‌مردند.[4]
- سعود بن فیصل
جنگ بین دو برادر ادامه یافت و با قتل و غارت همراه بود. ترک‌ها از عبدالله و انگلیسی‌ها از سعود حمایت می‌کردند و مواد غذایی برای سعود می‌فرستادند. بعد از حوادثی که به نفع سعود تمام شد، او در سال 1290 وارد ریاض شد و در سال 1291 درگذشت. عبدالله و برادرش محمد ریاض را ترک کردند و نزدیک کویت در بادیه قحطان مستقر شدند و وارد جنگ جدیدی نشدند.
- عبدالرحمان بن فیصل
عبدالرحمان که به برادرش سعود تمایل داشت، زمامدار حکومت شد، سپس بین او و محمد که از عبدالله حمایت می‌کرد جنگ درگرفت، توافق نمودند که برادر بزرگ (عبدالله) متولی حکومت گردد.
- عبدالله بن فیصل
او در سال 1293 از بادیه برگشت و تا سال 1305 حکومت را به دست گرفت. پسران سعود از حکومت عموی بزرگشان راضی نبودند، لذا بر ریاض تسلط پیدا کردند، عموها (محمد و عبدالرحمان) به حمایت از عبدالله پرداختند، بنابراین پسران سعود از ریاض به عنوان اعتراض خارج و در «الخرج» ساکن شدند؛ عبدالله تا سال مرگش 1305 در ریاض حکومت کرد.[5]
- عبدالرحمان بن فیصل
بعد مرگ عبدالله اختلاف و مخاصمت بین عبدالرحمان و پسران سعود شعله‌ور شد؛ از جهتی دیگر، قبایل نجد از محمد بن رشید که وهابی نبود، پشتیبانی کردند. محمد بن رشید هم‌پیمان خلافت عثمانی بود و پیرو مذهب حنفی. دولت عثمانی برای او اموال و اسلحه فرستاد که بر عبدالرحمان غلبه پیدا کرد. عبدالرحمن ابتدا به منطقه «الربع الخالی» و سپس به قطر و بعد به کویت برای سکونت رفت. امیر کویت (محمد الصباح) برای او حقوق ماهیانه تعیین کرد، سپس دولت عثمانی در ماه برای او 60 لیره اختصاص داد.[6] آن‌گاه دولت کویت حقوقش را قطع کرد که در شدت تنگدستی زندگی می‌کرد و امارت سعودی در دور دوم به پایان رسید.
آری! این توحید و رهایی از شرکی است که محمد بن عبدالوهاب به آن دعوت کرد، که هزاران مسلمان قربانی آن شدند، هتک عرض و ناموس شد و شهرها تخریب گردید.

پی‌نوشت:
[1]. عنوان المجد فی تاریخ النجد، ابن بشر، قاهره: 1349ق، ج2، ص12.
[2]. وهابیت عامل تفرقه مسلمانان، نجم الدین طبسی، قم: برگ فردوس، 1391ش، ص116.
[3]. همان، ص117.
[4]. تاریخ نجد الحدیث، امین بن فارس، بیروت: المطبعة العلمیة، ص99.
[5]. وهابیت عامل تفرقه مسلمانان، نجم الدین طبسی، قم: برگ فردوس، 1391ش، ص119.
[6]. تاریخ نجد الحدیث، امین بن فارس، بیروت: المطبعة العلمیة، ص91.